Frederik Johan van der Kuip, De Burmania-sprekwurden.
Santjinde-ieuske Fryske sprekwurden ferklearre en yn har tiid besjoen (De Burmania-spreekwoorden. 17e-eeuwse Friese spreekwoorden verklaard en in de context van hun tijd beschouwd), Fryske Akademy: Ljouwert, 2003 (dissertatie), 765 bladzijden.
Door Nicoline van der Sijs
Frits van der Kuip heeft in zijn proefschrift de bijna twaalfhonderd spreekwoorden die bekendstaan als de 'Burmania-spreekwoorden' uitgegeven en van een verklaring voorzien. De spreekwoordenverzameling is overgeleverd in een handschrift uit 1614, toegeschreven aan de gestudeerde edelman Georgius van Burmania, en in een anonieme druk uit 1641, uitgegeven in de universiteitsstad Franeker.
In de inleidende hoofdstukken plaatst Van der Kuip de Burmania-verzameling in een taal- en cultuurhistorische context. Hij wijdt aandacht aan de positie van het Fries in de zeventiende eeuw en de opvattingen over spreekwoorden en uitdrukkingen. In die periode vatte men het begrip 'spreekwoord' ruim op, en in de Burmania-verzameling vindt men dan ook naast spreekwoorden onder andere zei-spreuken, weerspreuken, uitdrukkingen, uitroepen, vloeken en scheldwoorden. Hij heeft zoveel mogelijk informatie verzameld over de veronderstelde auteur, Van Burmania (definitief bewijs over het auteurschap kon hij niet leveren), en hij beschrijft op welke wijze de spreekwoorden of delen daarvan tot nu toe zijn gepubliceerd.
Centraal staat echter de betekenisverklaring van alle Burmania-spreekwoorden. De verzameling bestaat namelijk uit een kale lijst zonder vertaling of verklaring. Van der Kuip tracht nu de betekenis te achterhalen door de spreekwoorden te vergelijken met Nederlandse spreekwoordenverzamelingen die zijn verschenen tussen 1495 en 1727. De spreekwoorden zijn volgens een vast stramien opgenomen: na ieder spreekwoord volgt een verklaring in het Nieuwfries, de Nederlandse vertaling uit het driedelige spreekwoordenboek van Harrebomée (1858-1870), voorzover aanwezig, en een overzicht van bewijsplaatsen, voorzover mogelijk uit de tijd van de verzameling zelf. Dan volgen verklarende aantekeningen, een (mogelijke) betekenis en zonodig een verwijzing naar een betekenisvariant.
Van der Kuip heeft de Burmania-verzameling op consequente, consciëntieuze en voorbeeldige wijze uitgegeven en beschikbaar gemaakt voor een groter publiek; de vergelijkingen met bestaande woordenboeken, de toevoeging van bewijsplaatsen en citaten, en de betekenisverklaringen vormen een belangrijke bron, ook voor spreekwoordenonderzoekers van het Nederlands of van andere Germaanse talen. Van der Kuip heeft ontdekt dat van ten minste 70 procent van de Burmania-spreekwoorden varianten bestaan in andere talen (veelal het Nederlands); van slechts een kleine vijftig spreekwoorden durft Van der Kuip te zeggen dat het typisch Friese spreekwoorden zouden kunnen zijn. Een voorbeeld daarvan is het spreekwoord Blauwe Fedde stiet om de doars herne, letterlijk: Blauwe Fedde staat om de hoek van de deur, wat betekent 'de dood is altijd aanwezig'.
Er is echter één bezwaar te maken tegen deze uitgave: het ontbreken van registers. Zeker in deze computertijd is een dergelijke omissie eigenlijk niet meer te vergeven. Daar komt nog bij dat de spreekwoorden alfabetisch zijn geordend naar de beginletter van elk spreekwoord en binnen elke beginletter hoogstens naar de tweede letter - wat dus betekent dat de spreekwoorden niet volgens de huidige alfabetische principes zijn gerangschikt. Zo kostte het me veel moeite om het bovengenoemde spreekwoord Blauwe Fedde stiet om de doars herne terug te vinden; het bleek te staan direct na de volgende spreekwoorden - die gelijk kunnen gelden als illustratie van het materiaal:
Buyten doar besletten / is haest vergetten (Harrebomée 'buiten deur gesloten, is gauw vergeten')
Boppe oppe haep / allijck de hinnen (Harrebomée 'zij klimmen bovenop den hoop evenals de hennen')
Bayeme font (Harrebomée 'het is zoo groot als de Bajumer doopvont')
Hierna volgt dan: Blauwe Fedde stiet om de doars herne. Gevolg van het gekozen principe is bovendien dat veel spreekwoorden zijn opgenomen onder lidwoorden, voornaamwoorden of andere nietszeggende woorden. Een belangrijk boek als het onderhavige zou moeten zijn voorzien van minimaal een alfabetisch register op kernwoorden en een thematisch register (bij voorkeur zowel in het Fries als in het Nederlands en/of Engels).
De Burmania-uitgave is een aanrader voor ieder die belangstelling heeft in spreekwoorden en uitdrukkingen, en die beschikt over een groot geduld om ze in het boek op te sporen.
[Zie het signalement van juli 2005]