Voorletters calisch

I.M. VERSUS J.M.

DE VOORLETTERS VAN ISAAC MARCUS CALISCH^*

DOOR JAN POSTHUMUS

Wanneer de voornamen van de bekende lexicograaf Isaac Marcus Calisch (1808-1885) tot voorletters worden verkort stuiten we op een onverwachte discrepantie. Meestal vinden we deze auteur vermeld als I.M. Calisch, maar daarnaast komt J.M. Calisch ook voor.

Dat de voornamen voluit Isaac Marcus luidden lijdt geen twijfel. In deze vorm staan ze vermeld op de eerder vermelde trouwakte van Nathan Salomon Calisch, waarbij Isaac Marcus als getuige optrad (vgl. Trefwoord 4, p. 40). We vinden ze ook zo gespeld in praktisch alle naslagwerken die aandacht aan hem besteden. Een uitzondering wordt gevormd door Sijthoff's Woordenboek voor Kennis en Kunst , dat de vernederlandste vorm Izaäk Marcus geeft. Afgekort zou dat in de hedendaagse praktijk I.M. Calisch moeten opleveren.

Deze verwachte initialen vinden we, voor zover ik heb kunnen nagaan, inderdaad op de titelpagina's van de vele woordenboeken die hij tijdens zijn werkzaam leven het licht deed zien, aan verschillende waarvan ook zijn zwager Nathan Salomon (1819-1891) medewerking verleende. (Zie Claes 209, 367, 1236-37, 1458-59, 1802-04, 1812, 2579-80). Ook de bijbehorende voorwoorden staan dan natuurlijk met deze initialen gesigneerd.

Een uitzondering vormen de suspecte latere edities (vgl. Trefwoord 2, p. 7) van de woordenboeken van de twee zwagers die werden uitgegeven bij de gebroeders Cohen, zoals de verschillende tweetalige woordenboeken en het viertalig woordenboek. Op de titelpagina's staan de auteurs hier steeds vermeld als J.M. en N.S. Calisch.

Daarnaast komen de voorletters J.M. nog elders incidenteel voor. Zo wordt J.M. Calisch vermeld als een van de auteurs (zie illustratie) van een ongedateerde Handleiding bij gewone gesprekken in het Nederlandsch en het Fransch , uitgegeven bij B. Behr's Verlag te Berlijn. En als Van Dale in het Voorbericht (p. vi) van zijn woordenboek (1872) verwijst naar het werk van zijn voorgangers duidt

[45] hij ze aan als de Heeren J.M. en N.S. Calisch. Dit niettegenstaande het feit dat eerstgenoemde op de titelpagina van dat werk vermeld staat als I.M. Calisch.

Het zo verbreid voorkomen van de aanduiding J.M. kan slechts betekenen dat we hier te maken hebben met een toenmaals gangbare variante spellingwijze. Interessant in deze context is ook dat Marcus Isaac, de vader van Isaac Marcus, het voorwoord van de tweede druk van zijn eigen Nouveau Dictionnaire Français-Hollandais et Hollandais-Français (1841, La Haye et Amsterdam: Les Frères Van Cleef) signeert met M.J. Calisch. (De auteursnaam staat niet vermeld op de titelpagina).

Net als de U en de V werden de I en de J lange tijd als variante verschijningsvormen van dezelfde letter beschouwd. In oudere woordenboeken kunnen we woorden die met I of J beginnen dan ook in één alfabetische lijst verenigd vinden, in volgordes als Jawoord, Ideaal, Je, Ieder, Iegelijk, Jegens.1 Deze praktijk was echter omstreeks het midden van de negentiende eeuwvrijwel uitgestorven. In de woordenboeken van de familie Calisch is ze bij voorbeeld niet meer te vinden.

Voor andere doeleinden, zoals het decoratief effect op een titelpagina, bleven de hoofdletters I en J nog langere tijd naar willekeur inwisselbaar. Deze omstandigheid levert een plausibele verklaring voor de gevonden variatie tussen I.M. en J.M. Calisch.

Zoals boven werd opgemerkt was de aanduiding I.M. Calisch gebruikelijk op de titelpagina's van de woordenboeken die tijdens het leven van Isaac Marcus verschenen. Het is dan ook vreemd dat de gebroeders Cohen vervolgens edities op de markt brachten met de J.M.-variant, te meer omdat de vrije inwisselbaarheid van I en J op dat moment niet echt meer gangbaar was.

NOOT

1. Aldus nog in T. Hooiberg, Volledig zak-woordenboek voor de Engelsche en Nederduitsche Talen. Deel II. Nederduitsch-Engelsch, Dordrecht: Blussé en Van Braam, 1845.