Joodse namen in ons telefoonalfabet

Een paar maanden geleden meldde de NOS dat er in Duitsland stemmen opgaan om het zogenoemde telefoon- of spelalfabet te wijzigen. Dat is het alfabet dat wij gebruiken om de spelling van een woord of naam te verduidelijken. Dat kan zinnetjes opleveren als: “Met de M van Marie.”

Reden voor het Duitse initiatief: het huidige spelalfabet dateert grotendeels uit de jaren dertig, de tijd van de nazi’s. Voordat Hitler aan de macht kwam, bevatte het Duitse spelalfabet joodse namen: de D van David bijvoorbeeld, de J van Jacob, de N van Nathan, de S van Samuel en de Z van Zacharias. De nazi’s veranderden dit in de D van Dora, de J van Jot, de N van Nordpol, de S van Siegfried en de Z van Zeppelin. Een en ander riep de vraag op of het Nederlandse spelalfabet tijdens de bezetting ook een dergelijke ‘nazificatie’ heeft ondergaan.

Het korte antwoord is: nee.

Het lange antwoord geeft ons een kijkje in de geschiedenis van het vaderlandse spelalfabet.

De R van Rudolf

Telefoontoestellen waren in Nederland lang een zeldzaamheid. Alleen zeer rijke mensen hadden thuis een toestel. Minder kapitaalkrachtigen belden vanuit het postkantoor of treinstation. Je maakte niet rechtstreeks contact met een ander telefoontoestel, maar via een centrale waar medewerkers de lijnen letterlijk doorschakelden – een bekend beeld uit oude films.

Voor heldere communicatie met de telefonistes – het waren doorgaans vrouwen – was het handig om het spelalfabet te beheersen.

De Telegraaf meldde op 29 december 1928:

Wil men al telefoneerende zeker zijn dat een woord of een naam zuiver overkomt, dan pleegt men met namen te spellen: de A van Anna, de R van Rudolf enz. Met ingang van 1 Januari zal bij wijze van proef in het internationale telefoonverkeer een eenvormig stelsel van vervangingswoorden worden toegepast, dat uiteraard in de eerste plaats door het bedienend personeel wordt gebruikt, doch ook voor het publiek van gemak kan zijn.

Volgde de lijst die in de onderstaande tabel is verwerkt.

Kennelijk stapte men al snel weer af van die internationale lijst en paste men binnenlandse lijsten geregeld aan, want ze vertonen kleine verschillen. Hieronder zijn de spelalfabetten verwerkt zoals die zijn te vinden in het Polytechnisch vademecum van 1937, in het Technisch vademecum van 1940 en 1942 en in een ministeriële kennisgeving uit 1948. De jongste lijst is afkomstig van de website van het Genootschap Onze Taal.

De IJ van Ysco

Eerste conclusie, zoals gemeld: er zijn geen joodse namen geschrapt. Isaac en Zacherias debuteren op deze lijstjes in 1937 en houden stand tijdens de Tweede Wereldoorlog. Isaac-met-een-c krijgt op een gegeven moment gezelschap van Izaak-met-een-k, maar dat is natuurlijk één pot nat, want je gebruikt deze naam om duidelijk te maken dat je iets met een I spelt, de slotletter doet er niet toe. Zei men tussen 1937 en 1942 de J van Jan, in 1948 werd dit de J van Jacob. Inmiddels is Jan weer terug en heeft hij gezelschap gekregen van Johannes.

Ik vond het grappig om op deze lijstjes het woord ysco aan te treffen. Ooit moeten mensen hebben gezegd: “Met de Y van ysco”. Dat zouden wij verwarrend vinden, omdat we dit woord met een ‘lange ij’ schrijven. Aangezien de spelling van quadraat werd gewijzigd in kwadraat, zei men in 1948 “Met de Q van quota”. Momenteel gebruiken we hiervoor quotiënt en Quirinus.

Weg met Frits

Anders dan in het Duitse spelalfabet vind ik in de Nederlandse tegenhangers dus geen enkel spoor van antisemitisme. Of Frits in 1940 uit anti-Duitse gevoelens is vervangen door Ferdinand is mij niet bekend. De nazi’s hadden Fritz ingevoerd, als vervanger voor Friedrich.

De Nederlandse spelalfabetten bevatten duidelijk meer mannen- dan vrouwennamen (net als de Vlaamse). Een poging om Anna in 1948 door Ajax te vervangen kreeg geen navolging, maar naast Anna gebruiken we inmiddels ook Anton. Eva ging in 1948 even de strijd aan met Eduard, maar Eduard won. Pogingen uit 1948 om Marie te vervangen door Manus – een curieuze keuze – en Xantippe door Xerxes hadden gelukkig geen succes.

Gerard, Hendrik, Karel, Nico, Otto, Pieter, Victor en Willem hebben sinds 1937 geen enkele competitie ondervonden, terwijl Sophie is vervangen door Simon en Theodora plaats heeft moeten maken voor Teunis, Tinus en Theodoor.

Ons spelalfabet is niet alleen vrouwonvriendelijk, maar ook dieronvriendelijk. Alleen de ijsbeer en zebra speelden tijdelijk een rol. In Nederland wordt trouwens sinds 1956 ook het zogenoemde NAVO-spelalfabet gebruikt. Niet alleen door het leger, maar ook door ProRail en de Nederlandse Spoorwegen. Dit spelalfabet luidt: Alfa, Bravo, Charlie, Delta, Echo, Foxtrot, Golf, Hotel, India, Juliet, Kilo, Lima, Mike, November, Oscar, Papa, Quebec, Romeo, Sierra, Tango, Uniform, Victor, Whiskey, X-ray, Yankee, Zulu. Over het spelwoord voor N discussieerde men het langst: de kandidaten waren Nectar en November.

Zie hier de besproken spelalfabetten:

	1928	1937	1940	1942	1948	2021
A	Amsterdam	Anna	Anna	Anna	Ajax	Anna, Anton
B	Berlijn	Bernard	Bernard	Bernard	Beker	Bernard
C	Calais	Cornelis	Cornelis	Cornelis	Cuba	Cornelis
D	Danzig	Dirk	Dirk	Dirk	Dirk	Dirk
E	Extra	Eduard	Eduard	Eduard	Eva	Eduard
F	Florida	Frits	Ferdinand	Ferdinand	Fiat	Ferdinand
G	Gibraltar	Gerard	Gerard	Gerard	Gerard	Gerard
H	Hamburg	Hendrik	Hendrik	Hendrik	Hendrik	Hendrik
I	Italia	Isaac	Isaac	Isaac	Isaak	Isaac/ Izaak
J	Jeruzalem	Jan	Jan	Jan	Jacob	Jan, Johannes
K	Kilo	Karel	Karel	Karel	Karel	Karel
L	Liverpool	Lodewijk	Lodewijk	Lodewijk	Lucas	Lodewijk
M	Madrid	Marie	Marie	Marie	Manus	Marie, Maria
N	New York	Nico	Nico	Nico	Nico	Nico
O	Oslo	Otto	Otto	Otto	Otto	Otto
P	Paris	Pieter	Pieter	Pieter	Pieter	Pieter
Q	Québec	Quadraat	Quadraat	Quadraat	Quota	Quotiënt, Quirinus
R	Roma	Richard	Rudolf	Rudolf	Rudolf	Rudolf
S	Sofia	Sophie	Simon	Simon	Simon	Simon
T	Tripoli	Theodora	Theunis	Theunis	Tinus	Teunis, Theodoor, Tinus
U	Uppsala	Utrecht	Utrecht	Utrecht	Unie	Utrecht
V	Valencia	Victor	Victor	Victor	Victor	Victor
W	Washington	Willem	Willem	Willem	Willem	Willem
X	Xantippe	Xantippe	Xantippe	Xantippe	Xerxes	Xantippe
Y	Yokohama	Ypsilon	Ypsilon	Ypsilon	Ysco	Ypsilon
IJ	–	IJsbeer	IJmuiden	IJmuiden	–	IJsbrand
Z	Zürich	Zacherias	Zacherias	Zacherias	Zebra	Zaandam, Zacharias

“Geen jodennamen meer”

De Duitse ingreep in het spelalfabet in 1933 bleef overigens niet onopgemerkt in de Nederlandse pers. Op 5 september 1933 maakte de Delftsche Courant er onder de kop “Het Duitsche telefoon-alphabet. Geen jodennamen meer” melding van:

Om te voorkomen dat iemand die telefoneert, om zich duidelijk te maken bij het spellen van een naam, Joodsche woorden zou gebruiken, is in Duitschland een officieele lijst van namen van kracht geworden, die in zulke gevallen gebruikt moeten worden.

Na de lijst te hebben opgesomd, gaf de krant als commentaar: “Alweer een stukje gronds op de Joden veroverd!”

Ik houd het erop dat dit ironisch was bedoeld.