Tot 19 december 2021 is in de “Embassy of the Free Mind” in Amsterdam, gevestigd op Keizersgracht 123, een tentoonstelling te zien getiteld “Adriaan Koerbagh (1633-1669), eerherstel voor een Dwarse Denker”. Koerbagh, een leerling van de bekende filosoof Baruch Spinoza, was van mening dat God niet buiten de wereld bestond, maar zich juist manifesteerde in de wereld. Hij legde zijn ideeën in 1668 vast in het enige woordenboek dat ooit in Nederland werd verboden: Een Bloemhof van allerley lieflijkheyd sonder verdriet geplant door Vreederijk Waarmond, onderzoeker der waarheyd.
In 1993 publiceerde Ewoud Sanders een bloemlezing uit dit woordenboek onder de titel Woorden van de duivel. De lemma’s uit Een Bloemhof zijn daarin hertaald. Hieronder volgt een selectie uit die bloemlezing (voor de complete versie, klik hier). Ze tonen wat een oorspronkelijke, nuchtere en eigenwijze denker Koerbagh was. Zijn dwarsheid kwam hem overigens duur te staan. De schout van Amsterdam eiste dat Koerbaghs tong met een gloeiende priem zou worden doorboord, dat zijn rechterduim zou worden afgehakt en dat hij voor dertig jaar zou worden opgesloten. Koerbagh werd opgesloten in het Rasphuis in Amsterdam en overleed een jaar later van uitputting.
Adam
mens. Dit Hebreeuwse woord is geen eigennaam, maar betekent mens of mensengeslacht. Maar omdat de mensen zo dom en dwaas nadoen wat ze niet begrijpen, gebeurt het wel dat iemand de naam Adam krijgt.
adoleren
reukwerk aansteken of verbranden. De joden en de oude heidenen hadden bij hun religieuze plechtigheden de gewoonte reukwerk of welriekende kruiden te verbranden, eventueel met een geslacht beest erbij, om hun God of Goden een genoegen te doen. Wat een dwaasheid! Alsof God een mens was, die je met een lekker geurtje of smaakje een plezier zou kunnen doen! Een duidelijk bewijs dat geen van beide God echt gekend heeft.
antipoden
tegenvoeters, dat zijn mensen die recht onder ons wonen, aan ‘de andere zijde des aardkloots’. In de oudheid verbeeldde men zich, vooral de geestelijken, dat de aarde plat was. Nu weet zelfs de stomste scheepsjongen dat de aarde rond is en dat je eromheen kunt zeilen. Zo zie je: op de geleerdheid van de geestelijken kun je niet bouwen. Maar zij hebben nog zo veel grovere fouten gemaakt, dat het er op eentje niet aankomt.
ark
1. een kist waar men iets in doet, hetzij kleren of andere spullen; 2. een kist waarvan in de bijbel sprake is. Daarin zouden mensen en dieren gered zijn tijdens een grote watervloed, meende de schrijver. ’t Zij die man vergeven, want hij wist niet beter of de aarde was plat en kon door een paar dagen regen onder water komen te staan. Ook om zijn beschrijving van de kist mogen wij hem niet hard vallen, want hij is er zelf niet bij geweest, hij heeft de kist niet gezien en is de maat vergeten. En omdat hij slecht kon rekenen, heeft hij de maat ook niet kunnen reconstrueren. Anders zou ik niet kunnen verklaren hoe in een kist van maar 300 el lang [een el was toen 70 cm., de lengte van de ark dus 21 m], 50 el breed [3,5 m] en 30 el hoog [2,10 m] zo veel dieren en voedsel voor meer dan een jaar hebben gepast. Maar hij heeft opgeschreven wat hij gehoord had.
astrologist of astrologijn
een ‘starre-kijker, starre-kragt-kenner, goeder geluk-segger, geboort-luk-segger.’ Iemand die uit de stand van de sterren bij de geboorte iemands geluk of ongeluk, zijn dood of een lang leven kan voorspellen. Al te trefzeker zijn die ‘konstenaars’ daar niet in. ‘Maar dewijlser altijd na slaan, gebeurt het wel, datse het raan.’ [Maar omdat ze er telkens weer een slag naar slaan, gebeurt het wel dat ze het raden.]
bibliothecaris
opzichter van de boekenkamer of boekerij. Iemand die toezicht houdt op een kamer of zaal met allerlei uitmuntende boeken en die oppast dat deze goed worden onderhouden en dat er geen verdwijnen.
bisschop
een ‘opsiender der godsdienst’. Het is opmerkelijk dat men heel vroeger gemakkelijk en zonder kuiperijen zo’n betrekking kon krijgen (want het was een last, waarmee men ten tijde van vervolgingen het grootste gevaar liep), maar dat er later dikwijls oorlog is gevoerd om zo’n baan te krijgen. Zo gaat het in de wereld: iedereen streeft naar grootsheid, zonder acht te slaan op bekwaamheid of waarheid.
buggeren
‘man-minlust-pleegen, verkeerde minlust-pleegen’. Dat wil zeggen ‘wanneer een man met een man onbehoorelijke bylegging pleegt.’
[Bugger en buggeren zijn afgeleid van Bulgaar. De Bulgaren waren in de middeleeuwen berucht als ketters, van wie werd gedacht dat ze zich overgaven aan sodomie. In het Nederlands is bugger verouderd, maar de Engelsen gebruiken het volop.]
castreren
lubben, ontmannen, dat wil zeggen iemand ‘de klootkens uytsnijden, waar door hy belet word mans-werk met een vrouw te konnen doen, of word onbekwaam gemaakt tot voort-teeling.’
caviaar
kuit van de steur. Deze wordt ingezouten vanuit Moskovië hier aangevoerd. Hoewel het smaakt alsof je zeep kauwt, eten sommige mensen het als lekkernij.
centaurus
paardmens. Volgens de dichters uit de oudheid zou dit wanschepsel zijn voortgekomen uit seksueel verkeer (‘de bylegging of vermenging’) van een mens met een paard. Maar of dat mogelijk is, weet ik nog zo net niet. Sommige mensen menen dat het zaad niet goed te combineren is en dat er niets van terecht zou kunnen komen. Maar omdat er bij de heidenen gewag wordt gemaakt van nog andere wanschepsels (met van die bokkepoten) en omdat sommige mannen en vrouwen ‘dartel’ genoeg zijn voor zulke onbehoorlijke ‘minlust’, houd ik het niet helemaal voor onmogelijk.
charlatan
een kwakzalver, een rondtrekkende geneesmeester of liever genees-zwetser, die met allerlei malle praatjes en snoeverijen het gewone volk op de markt zijn zalf aansmeert, waarmee hij zogenaamd allerlei kwalen genezen kan, maar dat pakt meestal slecht uit. Zulke landlopers beschouwen zichzelf graag als dokters, maar zij zijn net zomin dokters als rattestront peper is.
demoniaak
een ‘verrukte van sinnen’, krankzinnige, of onzinnige, dolle of bezetene die door ‘onreyne bedenkingen’ wordt gekweld. Dit is een zeer ernstige ziekte, die wordt veroorzaakt door een kwalijke toestand van het bloed en door aantasting en verzwakking van de hersenen, en die door onwetendheid en kleinmoedigheid aanzienlijk wordt bevorderd.
[vgl. manie]
duyvel
een lasteraar, beschuldiger of aanklager, die iemand belastert, beschuldigt of aanklaagt. Dit woord duivel, dat een verbastering is van het Griekse diabolos, staat op een aantal plaatsen in de Nederlandse vertaling van de bijbel, net alsof het een goed Nederlands woord is. Maar in de bijbel heeft men wel meer onnederlandse woorden laten staan, om te voorkomen dat het gewone volk die woorden zou begrijpen en daardoor kennis van zaken zou krijgen. Als alle woorden behoorlijk in het Nederlands waren vertaald, zou het woord duivel in de bijbel, en dus ook in het Nederlands, niet voorkomen. Nu proberen ze ons wijs te maken dat de duivel een boze geest is (alsof lasteraar niet al lelijk genoeg is) die eerst goed was, maar vervallen is tot het kwaad. Maar dat staat met geen letter in de bijbel te lezen. De godgeleerden willen het echter waar hebben, omdat zij het verzonnen hebben.
[vgl. satan]
fierilafance, of fierilonfonfa
‘stinkende klibber of stinkende klubber’, een dik sap dat uit de stelen en wortels druipt van een kruid dat bij ons niet erg bekend is, want dit stinkende sap wordt uit India hier ingevoerd. Om zijn vuile reuk wordt het sap ook wel duivelsdrek genoemd. Er zijn heel domme mensen die menen dat de duivel zo’n vuile stank bij zich draagt.
[Het eerste lid van dit uitzonderlijke woord is afgeleid van het Latijn ferula dat ‘priemkruid’ of ‘brem’ betekent.]
geomantie
waarzeggerij uit de aarde, stipwaarzeggerij. Deze kunst houdt in dat iemand lukraak een aantal stippen in de grond drukt, zestien strepen naar zijn linkerhand trekt, en daaruit bepaalde afbeeldingen afleidt: van de zeven planeten, de twaalf tekens van de dierenriem, het hoofd en de staart van de vliegende slang en zelfs de vier elementen. Aan de hand daarvan kan hij alle vragen die hem worden voorgelegd op staande voet beantwoorden.
Een andere waarzeggerij uit de aarde is dat men iets voorspelt uit vroegere aardbevingen. Maar het zijn al met al toch wel dubieuze raadsels.
[vgl. necromantie]
heremijt
een woudbroeder of woudbewoner, een kluizenaar die in eenzaamheid in een bos of een woestijn woont, ver van de mensen, heiligheidshalve, om niet door hen besmet te worden. Wie zo tussen de beesten gaat wonen, laat volgens mij blijken meer beestachtig dan mensachtig te zijn.
ignobel
onedel, een mens die uit niet-adellijke ouders geboren is. Men maakt onderscheid tussen de ene mens en de andere. Ik zal eens even in het kort zeggen wie volgens mij edel of onedel is: onedel is hij die ongeleerd en onverstandig is, al was zijn vader de grootste koning; edel is hij die wijs en geleerd is, al was zijn vader de armste bedelaar.
keyserlijk
‘gesnedelijk, blaauwelijk of blaauwoogelijk, langhairiglijk, olyfants-snuytelijk.’ Dus als men zegt Keizerlijke Majesteit, dan betekent dat eigenlijk: uitgesneden hoogheid, of: blauwogige hoogheid, enzovoort. Het lijkt alsof men elkaar een zeer voorname titel geeft, maar eigenlijk wil men vooral de grootheid van Julius Caesar tot uitdrukking brengen. Omdat die groot en machtig was, bent u net zo groot en machtig als Julius was – zo redeneert men.
ledecant, of lit de camp
een veldbed, legerbed, spanbed, veld-bedstede, leger-bedstede of span-bedstede. Dat is een bedstede die je uit elkaar kunt nemen of losschroeven om er een klein pakketje van te maken dat je kunt meenemen. Waar je wilt overnachten, schroef je het weer in elkaar en klap je het uit.
[Ledikant is inderdaad van het Franse lit de camp afgeleid.]
magie
wijsheid, een woord van Perzische herkomst. Magie wordt ook wel foutief vertaald als toverkunst, een kunst die men van verzonnen boze geesten leert. Maar waar die hun school hebben staan of hoe dat leren in z’n werk gaat, dat weet ik niet. En trouwens, de mensen die dit soort dingen beweren weten het evenmin. Maar de toverij of toverkunst is hier inmiddels al bijna verdwenen, en de tovenaars ook. Volgens mij wordt de magie zo veracht omdat de wijzen hun wijsheid of wetenschap hebben vergeven van wankele raadsels en voorspellingen, waardoor het gewone volk maar al te vaak bedrogen werd.
[Het woord magie is inderdaad van Perzische herkomst; de Perzische priesters waren ook de dragers van de wetenschap.]
manie
dolheid, razernij, dolligheid of ‘dulligheyd’. De dolheid is een verbijstering van de gedachten, die gewoonlijk voortkomt uit toorn of gramschap over een geleden onrecht. Door de toorn komt het bloed in hart, aderen en slagaderen heftig in beweging, waardoor de dunste delen van het bloed (die men gewoonlijk de ‘geesten’ noemt) ordeloos en met geweld de hersenen binnendringen en daar de gedachten in beroering brengen.
[vgl. demoniaak]
metempsychose
zielsverhuizing. Men zegt dat Pythagoras in zielsverhuizing geloofde. Hij zou hebben onderwezen dat de ziel van de mens na zijn dood naar een dier verhuist – goede zielen naar goede dieren en slechte zielen naar slechte dieren. Maar dit is een bijzonder malle en onware leer.
mirakel
wonderwerk, wonderdaad. De godgeleerden beweren dat een wonder iets is wat tegen of boven de natuur gebeurt, maar dat is onwaar, want niets kan tegen of boven de natuur gebeuren.
natuurlijk kind
speelkind, onecht kind, dat door twee vrije mensen buiten de echtelijke staat is verwekt.
necromantie
toverij of zwarte kunst, ‘doodwaarseggery’; men maakt elkaar wijs dat dit waarzeggerij of voorspelling door de doden, de gestorvenen is. Alsof je de doden uit het graf zou kunnen doen weerkeren om onze vragen te beantwoorden en ons de toekomst te voorspellen. Veel van die dingen zijn inmiddels verdwenen en menig bedrog is doorzien.
orthodox
rechtgelovig, rechtzinnig. Niemand kan zeggen welke gezindheid rechtgelovig of rechtzinnig is, want elk meent rechtzinniger te zijn dan de ander, en elk veroordeelt de ander. Maar hoe kan iemand, daar immers iedereen met eigenliefde behept is, een ander met rede veroordelen?
paradijs
een hof, tuin, lusthof, boomgaard, een plaats vol fruitbomen en groene kruiden. De mens, die niet weet wat het hoogste goed of het hoogste geluk is, verzint zo’n vermakelijk oord, zo’n lusthof, zo’n hemel, zo’n koninkrijk, en ziet daarin zijn hoogste geluk. Maar dit is uitdrukkelijk in strijd met de bijbel, die zegt dat het koninkrijk in ons is en dat het geen uiterlijk gelaat heeft. [Lucas 17:20-21]
paus, of papa
vader. Deze naam van vader wordt gedragen door het opperhoofd, de opper-opzichter van de roomse gemeente, als zijnde de geestelijk vader van die gemeente. Daarom wordt hij niet zomaar vader genoemd, maar heilige vader of zijne heiligheid. Maar als men het leven van de heilige vaders natrekt, dan zijn er heel wat die naam niet waardig geweest. Van de heilige vader wordt ook gezegd dat hij de plaatsvervanger van de Behouder [Christus] op aarde is. De heilige vaders zouden bovendien onfeilbaar zijn. Maar als men door kwalijke praktijken en oorlog tot dit ambt komt en zich daarin door boze listen en oorlogen handhaaft, is dat een voorbeeld van onfeilbaarheid?
pendanten
oorhangsels, in goud gevatte parels of diamanten. Dit is een vrouwensieraad. Vrouwen hebben blijkbaar nogal veel van zotten of narren weg en moeten zich daarom met bellen behangen. Of ze zijn ontevreden en dan is er geen land met ze te bezeilen als ze die sieraden niet mogen hebben.
pillen
‘genees ballekens’. Dat zijn kleine ronde balletjes ter grootte van een erwt zodat ze zonder moeite kunnen worden doorgeslikt. Ze worden gemaakt van verschillende sappen en geneesmiddelen en worden bij allerlei ziekten en kwalen gebruikt.
politijke streeken
boosaardige bedenksels, listige bedriegerijen, kwade streken om iemand te misleiden en te bedriegen.
prognosticatie
voorzegging, voorkenning, voorduiding, voorspelling. Het is jammer dat die voorspellingen zo onbetrouwbaar zijn.
propheet
een waarzegger die voorspelt wat er in de toekomst gaat gebeuren. Maar het is zelden waar, meestal een leugen en altijd dubbelzinnig en duister. En als er al eens iets gebeurt wat je, door hier iets toe te voegen en daar iets weg te laten, of door een wat wonderlijke en gezochte verklaring, erop kunt betrekken, dan zeggen de mensen: Ja, die man heeft het goed voorspeld!, al had hij dáár nooit van z’n leven aan gedacht.
psalm
snaargezang, gezang, lied dat men zingt of op een instrument speelt. Het kan een geestelijk lied zijn, maar ook een werelds, ontuchtig lied.
puriteyn
gezuiverde (in de godsdienst), zuivergeest. Dat is zeker iemand die zich inbeeldt dat hij in zijn geloof van alle dwalingen en misvattingen bevrijd is. In onze gedachten zijn wij allemaal gezuiverden, want wie bekent graag zijn ongelijk?
religie
godsdienst, dienst aan God, de dienst waarmee ieder tracht God te behagen of te eren. De mensen doen dit op velerlei manieren. Elk volk dat een andere godsdienst heeft dan andere volkeren, meent dat zijn soort godsdienst de beste is en God het best bevalt. Het zal deze overtuiging ook verdedigen, niet met aan God ontleende, verstandige en ware argumenten, maar met vuur en zwaard, galg en rad. En ieder maakt de ander om het hardst uit voor goddeloos en ongelovig, omdat ze het over een of ander ‘stipken’ op godsdienstig gebied niet eens zijn. Dat is wel het beste bewijs dat de ware, redelijke godsdienst in deze wereld niet bestaat, want die zou geen geweld nodig hebben om zich staande te houden. Ik heb zo’n godsdienst trouwens ook in de geschiedenisboeken niet kunnen ontdekken, en het valt te vrezen dat het er nooit van zal komen. Want hoe kan iemand die zijn medemens haat een redelijke godsdienst hebben? Als iedereen zich een beetje meer inhield, dan zou het vervolgen, schelden en lasteren verminderen en zou de hoop ontstaan dat er ooit een redelijke godsdienst komt.
satan
tegenstander. Hij kan goed zijn, en verzet zich dan tegen wie kwaad wil doen, of kwaad zijn, en belet dan iemand goed te doen. Hij ontleent zijn naam aan wat hij doet, namelijk tegenstaan of weerstaan. Men moet dan ook niet proberen deze naam te gebruiken voor verzonnen boze geesten. Zie daarover het woord duyvel.
sympathie
genegenheid, trek. Je kunt soms een sterke voorkeur voor iets hebben zonder dat je weet waarom. Ook heeft de ene mens een sterke voorkeur voor iets waarvan de ander een grote afkeer heeft. Maar er is één ding waartoe iedereen zich aangetrokken voelt: geld. Ofschoon we in levenloze dingen geen sympathie of afkeer bespeuren, doen zich daarin toch bepaalde merkwaardige verschijnselen en bewegingen voor. De oorzaken daarvan vallen met zorgvuldig onderzoek wel te achterhalen.
Synode nationaal van Dordregt
de algemene vergadering die in de jaren 1618 en 1619 in Dordrecht is gehouden. Volgens een besluit van deze vergadering is de bijbel ‘getrouwelijk’ in het Nederlands vertaald, maar ik durf wel te beweren dat dat niet waar is, het is niet overal even nauwkeurig gebeurd.
tyran
dwingeland, geweldenaar. Tyran wil ook zeggen ‘koning’, omdat koningen meestal nogal gewelddadig zijn opgetreden.
urinaal
een pisglas, waarin de pis van een zieke wordt gegoten en aan de geneesmeester getoond, zodat deze daaraan kan zien waaraan de zieke lijdt.
visioen
gezicht, spookbeeld, verschijning. Zulke dingen zijn niets anders dan een hoop fantastische verzinsels die ontstaan in de breinen van bange, zwakke en lichtgelovige mensen, want zulke mensen verbeelden zich altijd dat ze iets vreemds en merkwaardigs zien.
voluntaris
iemand die vrijwillig iets doet, die bijvoorbeeld ten oorlog trekt zonder soldij te verdienen. Vrijwilligers zijn ook mensen die ongenood naar een begrafenis gaan vanwege de wijn die daar geschonken wordt.
EYNDE
Verantwoording afbeeldingen
Alle afbeeldingen te vinden via Wikimedia Commons
- Titelpagina van Een Bloemhof by Adriaan Koerbagh, Amsterdam 1668
- ark: De ark van Noach Rijksmuseum SK-A-2624
- centaur: Johann Bayer – Centaurus [1603]
- heremijt: Gerard Dou – Een heremiet [ca. 1661] WLC WLC P170
- mirakel: Lucas Valdés – Retrato milagroso de San Francisco de Paula [ca. 1710]
- paradijs: Jan Breughel de Jongere – Paradijs Landschap met de Val
- propheet: Pieter Fransz. de Grebber – Elisa wijst de geschenken van Naäman af
- satan: Satan als vogelvanger met de wereld als lokaas [1697]
- urinaal: Antonio Zanchi – Man met urinaal in de hand Rijksmuseum SK-A-3342