Vergelding of wraak?

Lexicografen zien nauwelijks onderscheid tussen de woorden vergelding en wraak. Die verwijzen naar elkaar in synoniemenlijsten en journalisten gebruiken ze door elkaar heen. Als het Russische leger na de aanslag op de Krimbrug de Oekraïense hoofdstad bestookt met raketten en drones, lezen we zowel over vergelding als over wraak. Toch klinkt het tweede erger dan het eerste, of op z’n minst onredelijker. Hoe komt dat?

Daarvoor kunnen we naar de etymologie kijken. Vergelden heeft te maken met betalen (en met het woord geld), leert ons het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands. Het komt al voor in de Wachtendonckse Psalmen (10e eeuw): “thia ic ne nam thuo fargalt.” (wat ik niet heb weggenomen, heb ik vergoed).

Vierhonderd jaar later blijkt het woord een merkwaardige omkering te hebben ondergaan. Neem de ­­Middelnederlandse ridderroman Ferguut (1340): “Si hadde sochter die pine gehouden, hadde die ridder geweest vergouden” (de pijn was draaglijker gebleven, als de ridder gestraft geweest was). Het is niet meer de schuldige die zijn daad moet vergelden (vergoeden), maar het slachtoffer dat de schuldige vergeldt (straft).

De betekenis ‘straffen’ is vandaag het gewoonst. Iemand “een straf doen toekomen voor en in overeenstemming met wat hij misdaan heeft”, schrijft het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT). Bijna elk woordenboek wijst erop dat een straf proportioneel moet zijn. “Vergoeding, meestal evenredig of gelijkwaardig aan de verdiensten (…)”, schrijft het WNT bij vergelding in de betekenis ‘betaling’, en “loon, evenredig of gelijkwaardig aan een zedelijk verkeerde handeling” als het om een straf gaat. Bij wat in Kiev op dit ogenblik gebeurt, zou het woord vergelding dus suggereren dat er een zekere proportionaliteit gehanteerd wordt. Een oog om een oog, een tand om een tand, zeg maar. Wat impliceert dat de reactie van Moskou enigszins rationeel is, maar wel vanuit een superieure positie. Je straft immers niet je meerdere, wel iemand die ondergeschikt is.

Kijken we naar wraak, dan is de connotatie heel anders. Wraak ontstaat uit pijn bij wie zich een slachtoffer voelt. Het gaat dan ook nooit om een dienst, alleen om “leed, onrecht, smaad, ongemak e.d.”, schrijft het WNT. Wraak staat aan het hoofd van het groepje achteraan in het woordenboek, met de vreemde beginletters wr: wrang, wrak, wreed, wrevel, wrijven, wrikkelen, wringen, wroeging, wrok. Veel vreugde is daar niet te vinden.

Daarbij valt op dat het in talloze min of meer vaste verbindingen voorkomt, die elkaar qua gruwel naar de kroon steken: bloedige wraak, brandende wraak, om wraak schreeuwen, het zwaard der wrake, fiolen van wraak uitstorten, helse wraak, wraak ademen, zijn wraak koelen. Rauwe emotie is hier in de plaats gekomen van een redelijke zin voor verhoudingen. Wraak kan zoet zijn, vergelding is dat nooit. Het lijkt me niet toevallig dat in journalistieke teksten het dikwijls gaat om de vergelding door Rusland en om de wraak van Poetin.