vermogen om de omgeving te interpreteren en om te begrijpen welke processen ten grondslag liggen aan de natuur die zich aan ons voordoet
Journalist Arjen van Veelen fietst bijna dagelijks langs de Nieuwe Maas en hij dacht die dan ook goed te kennen, tot hij het boek How to Read Water van Tristan Gooley las. In een essay in NRC schrijft hij hoe de auteur hem kijkoefeningen geeft en hem leert sporen in het water te ‘lezen’. Kleurverschillen, donkere vlekken (“kattenpootjes”), grijze en oranje korstmossen – ze hebben hem allemaal iets te vertellen. “Het boek leerde me kijken als een detective en maakte van de fietstocht een spannende serie.” Het opent hem pas echt de ogen voor zijn vertrouwde rivier. “Als je zelfs de logica kunt zien in ogenschijnlijk doelloos geklots, geeft dat grip, in een wereld die verder steeds chaotischer lijkt. Alleen al daarom zou deze omgevingsgeletterdheid, deze vaardigheid van waterlezen, een verplicht schoolvak moeten zijn.” Het woord omgevingsgeletterdheid kwam al één keer eerder voor, in 2006. Het stond in een document getiteld ‘Educatie voor duurzame ontwikkeling – Waarom? Hoe?’ als vertaling van environmental literacy.
Met geletterd(heid) kun je eindeloos nieuwe woorden maken, van mediageletterdheid, gezondheidsgeletterdheid en datageletterdheid tot oceaangeletterdheid en pornogeletterdheid. Het draait dan niet om het letterlijke maar om het figuurlijke vermogen om te lezen: om dingen te interpreteren die zonder kennis van zaken, zonder te weten wat wat betekent, ondoorgrondelijk blijven. In 1999 verscheen ict-geletterdheid in de kranten. De afgelopen jaren doken, niet geheel verrassend, klimaatgeletterdheid en AI-geletterdheid op.
Ook met geletterd(heid) in de letterlijke betekenis kunnen nieuwe woorden worden gevormd. Onlangs is bijvoorbeeld andersgeletterd aan het Woordenboek van Nieuwe Woorden (WNW) toegevoegd, ‘geletterd in een andere taal dan die wordt gesproken en geschreven in het land waarin men woont’. Dat klinkt een beetje als een eufemisme, zoals andersvalide, maar zo gek is het niet om een onderscheid te maken met ongeletterd en laaggeletterd. Een kwestie van anders kijken.