Leiden viert op 3 oktober het feest der feesten: de viering en herdenking van het Leidens Ontzet (3 oktober 1574). De dag dat de stad bij het Spaanse Beleg van Leiden tijdens de Tachtigjarige Oorlog ontzet werd door een geuzenvloot. Sinds 1886 organiseert de 3 October Vereeniging jaarlijks activiteiten rondom de herdenking en viering van Leidens Ontzet. In 2024 is het bovendien extra feest: het is precies 450 jaar geleden dat het ontzet plaatsvond. Een goede reden om ons 3 oktoberwoordenboekje (2011) te actualiseren!
3 oktober
viering en herdenking van Leidens Ontzet (3 oktober 1574). “Oom Jan is met Marielle naar 3 oktober geweest.” Samenstellingen: 3 oktoberbijlage; 3 oktobercollectie; 3 oktoberetalage; 3 oktoberfeest; 3 oktoberkraam; 3 oktoberlezing; 3 oktoberpre-party; 3 oktoberprogramma; 3 oktoberpromotieteam; 3 oktoberregen; 3 oktobersouvenir; 3 oktoberstraat; 3 oktoberviering; 3 oktoberwoordenboekje. Door de 3 October Vereeniging vaak ook geschreven als 3 october of 3 October.
bledderdrooghouder
paraplu. De uitklapbare bledderdrooghouder beschermt de bledder tegen de felste 3 oktoberregens en is toch gemakkelijk mee te dragen, volgens een advertentie. Met bledder wordt in het Leidse dialect een dikke kop bedoeld. Het woord kan ook verwijzen naar ‘kale kop’, ‘hoofd’, ‘gezicht’ of ‘voetbal’.
broodsloop
kussensloop waarin men in Leiden op 3 oktober het uitgereikte wittebrood naar huis vervoert. De sloop was traditioneel de verpakking waarmee Leidenaars naar de Uitdeling gingen om er het brood in te vervoeren.
chronogram
jaardicht; jaartalvers. Een chronogram is een gelegenheidsgedicht waarin letters staan die je ook als Romeins cijfer kunt lezen. In 2012 ontdekte toenmalig INT-taalkundige Dirk Geirnaert een chronogram op een op een gedenksteen in de Sint Jeroensbrug waarin het Leidens Ontzet wordt herdacht. “Men VVas In groot VerdrIet /VVant eten VVasser nIet / En tVoLC Van hUnger sChreIden / Ten Laetst God nedersIet / En zUnt deVr deze VLIet / Broot spIz en dranC In LeIden.” Bij elkaar opgeteld geven de getalletters 1574, het jaar van het Ontzet.
Feestwijzer
boekje met het volledige programma van de 3 oktoberviering. De Feestwijzer wordt aan de leden van de 3 October Vereeniging per post toegestuurd. Uitsluitend digitaal is de feestwijzer beschikbaar voor niet-leden.
geusje
vloerbrood van ongeveer 400 gram met een ouwel van de 3 October Vereeniging dat op 3 oktober ’s morgens in combinatie met een aantal haringen aan de Leidse bevolking wordt uitgereikt. “In Stadscafe van der Werff heeft de 3 October Vereeniging gistermiddag het ‘geusje’ gepresenteerd […]. In samenwerking met meelfabriek Meneba en Meesterbakker van Maanen uit Katwijk heeft directeur Henk Jan van Maanen geprobeerd zoveel mogelijk van het historisch karakter terug te brengen in het broodje dat vanaf dit jaar op 3 oktober zal worden uitgedeeld aan de hongerende Leidenaren.”
geuzen
Nederlandse edelen die onder aanvoering van Willem van Oranje in de Tachtigjarige Oorlog tegen de Spaanse koning vochten; bevrijders van Leiden in 1574. (WNT)
geuzentocht
vierdaagse vaartocht van Den Briel naar Leiden met een historisch schip. “De 3 October Vereeniging in Leiden organiseert in september 2011 een Geuzentocht. In vier dagen wordt er in een historische driemaster van Den Briel naar Leiden gevaren.”
glipper
iemand die ten tijde van het beleg van Leiden de stad uitglipte om de belegerende Spanjaarden van informatie te voorzien; verrader. (WNT)
haring en wittebrood
portie van vijf haringen en één wittebrood (geusje) die op 3 oktober ’s morgens aan elke Leidenaar wordt uitgereikt die zich vooraf heeft ingeschreven. Samenstellingen: haring-en-wittebrooduitdeling; haring-en-wittebroodtoernooi.
herdenkingsdienst
dankdienst ter gelegenheid van het ontzet van Leiden op 3 oktober 1574.
hutspot
gerecht van wortelen, uien, vlees en pastinaken. “In de nacht van 2 op 3 oktober 1574 stort een deel van de verzwakte stadsmuur bij de Koepoort met groot lawaai in. De Spanjaarden, een uitval en het opkomend water vrezend, vluchten in paniek. De bevolking kan het nog niet geloven. Een kleine jongen, Cornelis Joppensz, sluipt naar de Lammenschans en vindt deze inderdaad verlaten. De belegeraars moeten zeer overhaast zijn vertrokken want in de schans staat nog een klaargemaakte maaltijd van wortelen, uien, vlees en pastinaken op het vuur, die ‘hutspot’ genoemd zal worden.”
hutspotwijn
wijn die het beste smaakt bij hutspot, sinds 2022 jaarlijks gekozen door de 3 October Vereeniging. In 2024 waren er 58 keurmeesters betrokken bij de selectie van de hutspotwijn. Ook: 3 Octoberwijn.
koraalzang
samenzang van vaderlandse liederen in de vroege ochtend van 3 oktober direct na de Reveille, met als afsluiting het zingen van het Wilhelmus. “Je bent het best voorbereid als je hebt voldaan aan de volgende punten: 1. Je hebt geoefend in de Hooglandse Kerk. 2. Je hebt je keel gesmeerd met een verse haring. 3. Je hebt de bundel met koraalliederen of de 3 oktober app.”
Leeuwken, Leeuwtje
naam van een zestienjarige jongen die tijdens het beleg van de stad tot de troepen van de Heer van Noordwijk hoorde. Hij werd vlak voor het ontzet van de stad door de Spanjaarden gevangen genomen, gemarteld en gedood. Zijn naam leeft nog voort in de Leeuwkenstraat in Leiden.
Leiden, Het Lijdende ˜
titel van een stripalbum over Suske en Wiske, uitgebracht ter gelegenheid van het 125-jarig bestaan van de 3 October Vereeniging.
lunapark
verlicht en versierd terrein met kermisattracties en speelautomaten; kermis. “Met een elk jaar weer groeiend aantal attracties geldt de Kermis tijdens de 3 oktoberfeesten als de op één na grootste en spectaculairste van het land. De Kermis is voortgekomen uit de jaarmarkten voor de ‘boeren, burgers en buitenlui’. De Kermis – de 3 October Vereeniging houdt vast aan het traditionele woord Lunapark – is een feest voor het hele gezin.” (WNT)
minikoraal
samenzang van vaderlandse liederen door schoolkinderen van basisscholen uit Leiden en omgeving ter gelegenheid van Leidens Ontzet.
moonlightcruise
avondlijke vaartocht met verlichte sloepen door de grachten van Leiden.
ommegang
optocht vanaf het stadhuis door de Haarlemmerstraat, via de Prinsessekade en de Breestraat weer terug naar het stadhuis. De ommegang is onderdeel van de Reveille en volgt op de samenzang.
Optocht, Grote
feestelijke stoet die ter gelegenheid van de 3 oktoberviering door Leiden trekt. “Gedurende de middaguren staat als altijd de Grote Optocht centraal. Deze trekt vanaf 1 uur door de stad. Het is een kilometers lange stoet met schitterende groepen, praalwagens en veel muziek, gadegeslagen door zo’n tweehonderdduizend mensen.”
pyromusical
vuurwerkshow op muziek. De 3 oktoberfeesten worden afgesloten met een groots vuurwerkspektakel in het Ankerpark. “De pyromusical is een must-see evenement dat je niet mag missen, dus kom genieten van deze magische afsluiting van Leidens Ontzet!”
Reveille
vroege ochtendbijeenkomst om de viering van Leidens Ontzet officieel te starten. Vanaf 6.30 uur verzamelen groepjes mensen zich al op het Stadhuisplein en om 7.00 uur wordt door trompetgeschal het startsein van de Reveille gegeven, waarna een reeks liederen wordt gezongen.
taptoe
optocht van leden van Leidse verenigingen die aan de vooravond van 3 oktober gehouden wordt. “Het doel van de Taptoe is tweeledig: ten eerste is het de presentatie van uw vereniging of club aan de Leidse bevolking en ten tweede is de Taptoe een formeel eerbetoon aan de helden van 1574.”
Tonkelaarrede, Den
traditionele toespraak over het thema van het jaar, vernoemd naar dirigent Alexander den Tonkelaar. De Tonkelaarrede is onderdeel van de koraalzang.
tonnière
vrouw, meer bepaald echtgenote of vriendin van een bestuurslid van de 3 October Vereeniging, die op 3 oktober ’s morgens in de Waag in Leiden haring en wittebrood uitdeelt.
Samenstellers woordenboekje: Tanneke Schoonheim, Rob Tempelaars, Laura van Eerten
Zijn er volgens jou woorden die ontbreken in deze lijst? Stuur ons een bericht. Het 3 oktoberwoord wordt in het woordenboekje opgenomen als je kunt aantonen dat het een bestaand woord is. Vermeld bij het 3 oktoberwoord een citaat of link.