Russische toestanden

In sommige restaurants, las ik in een krant, kun je geen Russisch ei meer bestellen. Ik moest even opzoeken wat dat ook alweer is. O ja, een salade met halve hardgekookte eieren, vis, groenten en aardappelsalade geserveerd op een bedje van sla, overgoten met dunne mayonaise.

Hoezeer Poetins oorlog me ook met afschuw vervult, het lijkt me geen reden om een Russisch gerecht te cancelen.

Een en ander riep de vraag op hoeveel min of meer vaste verbindingen we hebben met Russisch.

Russische roulette had ik paraat. Dat is, zoals menigeen zal weten, een bizar spel met een revolver waarvan de cilinder leeg is op één kogel na; je zet deze tegen je hoofd en haalt de trekker over.Als je jezelf niet aan flarden schiet heb je, als je deze vorm van roulette met een ander speelt, gewonnen.

Ik meende dat dit spel tijdens de Vietnamoorlog was ontstaan, maar het bestaat onder deze naam al zeker sinds 1949 en ja, het zou een goed idee zijn om het voor eeuwig en altijd te cancelen.

Russische boterham

Zelf had ik verder, op Russische kerk na, geen vaste verbindingen met Russisch paraat, maar de Dikke Van Dale vermeldt er nog een paar. Zoals Russische boterham voor een boterham met koud vlees, hardgekookte eieren met oliesaus en wat tomatensla. En Russische thee voor thee met kruiden, honing, sinaasappel en citroen. In dat woordenboek las ik ook dat Russische roulette een tweede betekenis heeft, namelijk ‘anale seks zonder condoom, met name onder homo’s’. Er staat verder geen toelichting bij, maar deze betekenis zal dateren uit de tijd van de aidsepidemie – toen onbeschermd seks hebben voor homoseksuele mannen grote risico’s met zich meebracht.

Nog eentje uit Van Dale: het op zijn Russisch doen. De definitie luidt: ‘tussen de borsten neuken’.

Grappig, ik wist niet dat Van Dale het woord neuken in definities gebruikt. Ik zie dit vooral als een voorbeeld van een definitie die tot nadenken stemt, want dit is wel héél kort door de bocht en roept vragen op.

Russisch optreden

Het interessantst vond ik Russisch in de betekenis ‘tiranniek, meedogenloos’. Van Dale geeft als voorbeelden Russisch optreden, Russische voorschriften en Russische toestanden. De toelichting luidt: ‘zoals in (het despotische) Rusland’.

Ik weet dat een woordenboek geen encyclopedie is en dat je niet alles kunt toelichten, maar ook deze definitie roept nogal wat vragen op. Wordt hier het despotische Rusland van weleer bedoeld, zoals onder de tsaren? Of het huidige Rusland, zoals onder de autocraat Poetin?

Meer toegespitst op de taal: zijn Russisch optreden, Russische voorschriften en Russische toestanden min of meer vaste verbindingen? En zo ja, sinds wanneer ongeveer?

Russische toestanden

Ik beperk me hier tot Russische toestanden. Ja, dat is een vaste verbinding, die we aantreffen sinds 1848. Aanvankelijk is de betekenis niet duidelijk, maar in de tweede helft van de 19de eeuw duikt deze woordcombinatie steeds vaker op en wordt ze gebruikt voor: corrupt, meedogenloos, zonder compassie, onderdrukkend, tiranniek, despotisch. Kranten gebruiken  “Russische toestanden” zelfs geregeld als kop. Zo schreef de Nieuwe Haarlemsche Courant in 1878:

Russische toestanden. Het land der Czaren, van den knoet, van de kerkvervolging en van de nihilisten, verkeert in eene niet benijdenswaardige positie. Bijna de geheele maatschappij met het gouvernement incluis verkeert in een ellendigen toestand. Keizer Alexander verstaat de kunst niet dezen grooten staat als alleenheerscher te regeeren; daartoe behoort een meer despotisch karakter (…) Thans echter is de Russische staat een prooi van slechte en ontaarde ambtenaren geworden. De gruwelen door deze hoog- en minderhooggeplaatste heeren wedijveren met hunne hebzucht en dieverijen.

Russische toestanden sprak lang zó tot de verbeelding dat het herhaaldelijk als boektitel is gebruikt. In 1904 voor een verslag van de Nederlandse predikant Pieter Johannes Kromsigt (1866-1941) van zijn reis door Rusland. En een jaar later voor dit boek: Russische toestanden bij ‘Plaatselijke Werken’ te Rotterdam.

Tegen die tijd was het kennelijk voor Jan en alleman duidelijk: Russische toestanden, dat was slecht, die moest je te allen tijde zien te voorkomen.