11 november is in Nederland vooral bekend als ‘de elfde van de elfde’, de start van het nieuwe carnavalsseizoen. Maar in de meeste andere Europese landen is die dag synoniem voor het einde van de Eerste Wereldoorlog. Dit jaar is dat precies honderd jaar geleden: in een treinwagon in het bos van Compiègne, vlakbij Parijs, werd op 11 november 1918 om 5 uur ’s ochtends de wapenstilstand ondertekend. Vanwege de symboliek besloot men die wapenstilstand pas om 11 uur in te laten gaan: 11-11-11, het elfde uur van de elfde dag van de elfde maand. Daardoor duurde de Eerste Wereldoorlog wel nog zes uur langer dan noodzakelijk, met nog honderden onnodige slachtoffers tot gevolg.
De Eerste Wereldoorlog zorgde voor een aantal nieuwe woorden in het Nederlands. Het zijn uiteraard vooral termen uit de militaire sfeer, zoals gasaanval, gasmasker, loopgravenoorlog of tank. Ook de aanduiding kisten voor zware soldatenschoenen stamt uit die tijd. Maar een wat verrassender neologisme uit WO I is eenheidsworst, een woord dat in het Nederlands van nu een heel gewone omschrijving is voor ‘veel van hetzelfde’.
Het woord maakt zijn debuut in november 1916 als vertaling van het Duitse Einheitswurst. Het is dan nog uitsluitend letterlijk op te vatten en verwijst naar worst met een samenstelling (en prijs) die door de regering vastgesteld was. Zo zorgde de overheid ervoor dat er in die oorlogsjaren zuinig en verantwoord omgesprongen werd met de schaarse grondstoffen. Van de slagers werd verwacht dat ze hun verschillende soorten vlees niet meer apart verkochten, maar tot worst verwerkten. Hierdoor kreeg iedereen hetzelfde: goedkope eenheidsworst. De eenheidsworst was er in twee variëteiten: bloedworst en leverworst. En hij stond algauw bekend om zijn slechte kwaliteit.
Na de oorlog verdween de eenheidsworst uit de schappen van de slagerij maar niet uit het Nederlands. Het woord kreeg een productief tweede leven in figuurlijk gebruik, ter aanduiding van ‘een volkomen uniform geheel dat minder aantrekkelijk, wenselijk enz. wordt geacht’ (Van Dale).
- Gasmasker, loopgravenoorlog, tank en kist (grof schoeisel) in het Woordenboek der Nederlandsche Taal
- Eenheidsworst in het Woordenboek der Nederlandsche Taal
- Zie ook nog het stukje “Is ‘eenheidsworst’ echte worst?” in Waar komt hagelslag vandaan? (INT – 2015, p. 17).