Dankzij vaccinaties en versoepelingen lijkt het reizen door Europa deze zomer opnieuw mogelijk te worden. Voor Nederlanders en Vlamingen lokt dan vooral het zuiden en straks nemen velen ongetwijfeld weer de Route du Soleil richting de Narvelzee. Pardon? Narvelzee? Oké, in Nederlands van nu: de Middellandse Zee.
Mare Mediterraneum
De term Middellandse Zee komt pas sinds de late 16e eeuw in het Nederlands voor. Het is de vertaling van het Latijnse Mare Mediterraneum, wat – conform het wereldbeeld van de antieken – ‘de zee in het midden van de aarde’ betekent. Een andere uitleg voor de naam verwijst naar de ligging van de zee tussen Azië, Europa en Afrika en verklaart Mare Mediterraneum als ‘zee omsloten door land’. Etymologen zijn hier nog niet uit en geven nu eens de voorkeur aan de eerste, dan weer aan de tweede optie.
Narvelzee
Wanneer je in de middeleeuwen over de Middellandse Zee sprak, dan had je het bij ons vooral over die Suutsee (‘de Zuidzee’). Maar Jacob van Maerlant, onze Middelnederlandse topauteur, heeft het ook soms over die Narvel- of Nervelsee wanneer hij de Middellandse Zee bedoelt.
De herkomst van dit woord is niet zeker, maar een aanvaardbare hypothese is om bij narvel– een verband te zien met het Oudnederlandse bijvoeglijk naamwoord naro-/narw-, dat ‘eng, nauw’ betekent. We vinden dit woord bijvoorbeeld nu nog terug in het Engels narrow ‘smal’ en in ons naar ‘eng, akelig, onaangenaam’.
Straat van Gibraltar
Wanneer deze hypothese klopt, dan betekent die narvel zoveel als ‘de engte, de nauwe doorgang’ en verwijst het naar de Straat van Gibraltar, de smalle verbinding tussen de Atlantische Oceaan en de Middellandse Zee. De samenstelling narvelsee duidt dan vervolgens de zee aan die bij die zee-engte hoort. Een dergelijke etymologische gang van zaken lijkt plausibel: zo zijn in het Oudnoors en het IJslands de verwante vormen Norwasund en Njörwasund aangetroffen als benaming voor de Straat van Gibraltar. En in het Nederlands hebben we met het Nauw van Calais nog een andere naam van een zee-engte waarbij het begrip nauw gebruikt wordt.
Jacob en Hafid
Het woord narvelzee, alleen aangetroffen bij Maerlant, leek een van de vele Nederlandse woorden die in de middeleeuwen achtergebleven waren. Tot in 2003 Paravion verscheen, het succesboek van de onlangs overleden Hafid Bouazza. De roman is een sprookjesachtige vertelling over migranten die vanuit Morea (Marokko) naar Paravion (Nederland) vertrekken. In Bouazza’s Paravion lees je zinnen als:
De Narvelzee was rijk aan fauna, geschubd zilver, geboren uit het alchemiespel van zon, schuim en aquamarijn.
Mijn reis voert mij naar de Narvelzee, die kan rollen, grommen en schuimen wat zij wil, maar mij houdt ze niet tegen.
In diverse interviews vertelde Bouazza dat hij zijn schrijverswoordenschat inderdaad ook uitbreidde door het lezen van Middelnederlandse teksten. Zijn Narvelzee is daar een mooie illustratie van.
- middellands in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT)
- Zuidzee en Narvelzee in het Middelnederlandsch Woordenboek (MNW)
- naro en naar in het Oudnederlands Woordenboek (ONW) en in het WNT