In het Engels is vriezen to freeze met daarvan afgeleid frost, in het Duits is het frieren en Frost. Waarom is het in het Nederlands dan vriezen en vorst, met de ‘r’ en de ‘o’ omgedraaid? Vrost zou dan toch logischer zijn? Of heeft vorst niet direct met vriezen te maken?
Jawel, vorst in de betekenis ‘vriesweer’ komt wel degelijk van vriezen. De klinker en de ‘r’ in vorst zijn in de loop van de tijd omgedraaid; vroeger was het daadwerkelijk vrost in plaats van vorst. Een klankverandering waarbij klanken van plaats wisselen wordt in de taalkunde metathesis genoemd. Het is een veelvoorkomend verschijnsel, zeker bij de r-klank.
Kerstmis
Er zijn veel meer woorden die metathesis hebben ondergaan in het Nederlands. Voorbeelden zijn derde en dertig (afgeleid van drie); kerstmis (oorspronkelijk een ‘christelijke mis’); of pulken (dat waarschijnlijk op dezelfde stam teruggaat als plukken). Het woord bron is ook een interessant geval: in het Middelnederlands veranderde bron naar born(e), nog altijd terug te vinden in de plaatsjes Born en Borne en in het Friese woord boarne voor bron. In het huidige Nederlands is dit uiteindelijk weer veranderd naar het oorspronkelijke bron.
To burn
Bepaalde verschillen tussen Germaanse talen zijn ontstaan door metathesis, net als bij vorst, frost en Frost. Zo heeft metathesis in het Nederlands tot verschillen met het Duits geleid in woordparen als bord – Brett, borst – Brust, vers – Frisch en wrat – Warze. In het Engels is branden to burn geworden, en ros werd horse.
Weps
Metathesis kan dus uiteindelijk tot een taalverandering leiden, maar het kan ook om een verspreking gaan. Als zo’n verspreking bewust ingezet wordt, noemen we dat een “spoonerisme“. Een bekend voorbeeld van een spontane verspreking zien we bij kleine kinderen die het woord wesp soms uitspreken als weps. Dat is helemaal niet zo vreemd: vroeger was weps juist de goede vorm, die op zijn beurt door metathesis veranderd is in wesp.
Andere vorsten
Vorst voor ‘vriesweer’ is dus een afleiding van vriezen, maar hoe zit het dan met vorst in de betekenis ‘koning’? Dat woord heeft een andere herkomst en er heeft ook geen metathesis plaatsgevonden. Het komt van voor: de koning is letterlijk ‘de voorste’. Vorst kan ook verwijzen naar de nok van een dak. Hier zijn de woorden voor en staan samengetrokken; de balk op de nok van het dak is immers datgene wat aan de bovenkant uitsteekt, oftewel wat ‘voor staat’. Ten slotte is er nog een verouderd vorst dat teruggaat op het Latijn en ‘bos’ betekende (vergelijk ook forest in het Engels en Forst in het Duits).
- vorst in het Algemeen Nederlands Woordenboek (ANW)
- vorst in de Etymologiebank
- voorbeelden van metathesis in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT): vul in het WNT bij “woord in artikel” metathesis in
- lees meer over spoonerismen