‘Term’ en ‘terminologie’

Een term is een taalkundig element van een of meerdere woorden dat in een vakgebied of tak van wetenschap gebruikt wordt en daar een specifieke, vastomlijnde betekenis heeft. Met andere woorden: een term heeft in een bepaalde sector een vaste definitie.

De betekenis van een term binnen een vakgebied is niet altijd dezelfde als die in het algemene taalgebruik. Daarin kunnen voor hetzelfde begrip vaak ook meer of andere woorden bestaan, of het begrip heeft in het dagelijkse spraakgebruik een andere of bredere betekenis.

De verzameling termen die bij een bepaald vakgebied hoort, wordt de terminologie genoemd. Terminologie is ook de naam van het vakgebied dat termen verzamelt, beheert en bestudeert. Dat kan hoofdzakelijk wetenschappelijk zijn, zoals bij het Instituut voor de Nederlandse Taal (INT), maar ook praktisch, bijvoorbeeld bij organisaties die regels stellen voor het gebruik van termen in bepaalde vakgebieden.

Belang van terminologie

Terminologie is belangrijk voor het voorkomen van misverstanden en foutieve communicatie. Denk aan bijvoorbeeld de gezondheidszorg, de farmacie, de chemie, de luchtvaart en de ICT. Het luistert nauw dat vakgenoten in zo’n sector niet ‘zomaar een woord’ gebruiken, maar de term waarvan iedereen weet wat die precies inhoudt. Ook bij tolken en vertalen is terminologie van belang. Veel regelgeving en communicatie gaat tenslotte over taalgrenzen heen.

Een paar voorbeelden. De lichten die onder meer op kruispunten bepalen wie wanneer mag doorrijden en moet stoppen, heten officieel verkeerslicht. In het dagelijkse taalgebruik wordt een verkeerslicht meestal stoplicht genoemd. Wat in de Belgische wegcode een stoplicht wordt genoemd, noemen de meeste mensen dan weer het remlicht van een voertuig.

• verkeerslicht: officiële term, maar in de wet- en regelgeving is er geen vaste definitie van te vinden
• stoplicht: algemeen woord voor verkeerslicht; officiële term voor remlicht in de Belgische wetgeving, gedefinieerd als “het voertuiglicht dat dient om aan andere weggebruikers die zich achter het voertuig bevinden kenbaar te maken dat de bestuurder de bedrijfsreminrichting bedient”
• remlicht: algemeen woord voor de lichten aan de achterkant van een voertuig die bij remmen felrood oplichten; in Nederland ook de officiële term, in de wet omschreven als “licht dat wordt gebruikt om de weggebruikers die zich achter het voertuig bevinden kenbaar te maken dat de longitudinale beweging van het voertuig opzettelijk wordt vertraagd”

Het hangt dus van de context af welk woord in welke context past. In algemene teksten kies je de bewoordingen uit het dagelijks taalgebruik. Maar een jurist, een verzekeraar of een agent zal heel precies zijn in de keuze van de juiste officiële termen. Ook de ambtenaren van Rijkswaterstaat of de EU-vertalers in Brussel zullen zich daaraan houden, omdat dat misverstanden zoveel mogelijk voorkomt.

Terminologie-ontwikkeling en communicatie

Termen worden ontwikkeld (bij onderzoek, bij uitvindingen), worden veel gebruikt in vaktaal en vakteksten, worden vastgelegd in woordenboeken en bestanden, worden gebruikt in het onderwijs en  op grote schaal vertaald.

In feite is vrijwel alle specialistische communicatie gebaseerd op termen. Goede terminologie, en goed beheerde terminologie, is van groot belang voor de kwaliteit van vakteksten, zowel in één taal als tussen talen. Als er een bestand beschikbaar is met een goede beschrijving van de begrippen uit uw vakgebied, met een goede inhoudelijke definitie én met informatie over bijvoorbeeld het gebruik van een bepaalde term, dan verbetert u de (specialistische) communicatie (grotere consistentie, meer duidelijkheid) en bespaart u kosten.

Een gewoon en algemeen woordenboek is zelden voldoende als bron; specifieke vakkennis staat daar nooit in (en al helemaal niet in een tweetalig woordenboek). Als u precies wilt weten wat (pancreatic) islet cells zijn, dan komt u met het gewone woordenboek niet zo ver. Voor sommige vakgebieden zijn redelijke verklarende of meertalige woordenboeken beschikbaar, maar dan nog staat dat wat u zoekt er vaak net niet in, of is de term die beschreven wordt toch net niet wat u bedoelt.

Heel wat kennis van termen circuleert impliciet, in de wandelgangen. Iemand die al jaren voor een chemisch bedrijf werkt, weet inmiddels wel wat er met bepaalde vaktermen wordt bedoeld in dat domein. Maar een IT’er die niet bekend is met de chemische terminologie heeft in het begin ongetwijfeld grote moeite met alle vaktaal die voorbij komt. De verwarring die zoiets kan veroorzaken, kunt u zich ongetwijfeld voorstellen. Om over het vertalen van documenten met dergelijke vaktaal maar te zwijgen.

Terminologie en goed beheer van terminologie gaan dan ook om het structureren van kennis uit een bepaald domein en in onze huidige informatiemaatschappij groeit onze kennis gestaag door. Daarnaast wordt terminologie ook steeds belangrijker omdat onze maatschappij steeds multicultureler en meertaliger wordt.

Voorbeelden uit de praktijk

Stel, u heeft een vertaalbureau en u heeft een opdracht binnengehaald voor het vertalen van een economisch handboek. Het is dusdanig omvangrijk, dat u het document in stukken moet hakken en bij verschillende vertalers moet onderbrengen. Natuurlijk staat het document vol met economische termen. U kunt het natuurlijk op zijn beloop laten en afwachten wat de verschillende vertalers met de diverse termen doen, maar als u een consistente vertaling wilt hebben en de kans op fouten zo klein mogelijk wilt houden, kunt u beter een termenlijst meesturen naar de vertalers, zodat zij allemaal de veelvoorkomende termen op dezelfde wijze vertalen.

Dit probleem is natuurlijk ook al in een eerder stadium in de brontaal voorgekomen. Als het een boek is van meerdere auteurs, dan moeten de verschillende auteurs dezelfde termen op dezelfde manier gebruiken, om verwarring te voorkomen. Ook dit is iets wat door goed terminologiebeheer een stuk eenvoudiger (en dus economisch aantrekkelijker!) gemaakt kan worden.

Nog een voorbeeld. Uw bedrijf wil een website in meerdere talen en een brochure laten maken. De website wordt door een ander bedrijf gemaakt dan de brochure. Als u meteen de terminologie die in uw bedrijf gangbaar is in een (eenvoudig) bestand aanlevert aan beide partijen, zorgt u ervoor dat alle teksten op dat punt consistent zijn en u voorkomt verwarring en fouten.

Tot slot een voorbeeld om aan te geven dat ook uw eigen keuze van belang is binnen de terminologie die het vakgebied kent. In het Engels zijn de volgende begrippen synoniem – ze betekenen hetzelfde:

• printed wiring board
• circuit card
• multilayer integrated board

Als ú geen keuze maakt, dan kunnen uw tekstschrijvers en/of uw vertalers zelf kiezen welke term ze gebruiken en zullen ongetwijfeld de verschillende termen door elkaar gebruikt worden. Voor de uiteindelijke lezers van de tekst is dat verwarrend. Met een (concept-georiënteerd) terminologiemanagementsysteem biedt u duidelijkheid over zowel de gangbare termen in uw vakgebied als uw nadere keuzes daarin.

Hoe pakt u dat aan?

Als u ervan doordrongen bent dat terminologie goed beschreven én beheerd zou moeten worden, maar u weet niet zo goed hoe u dat praktisch moet aanpakken, dan bieden de volgende praktische handleidingen houvast. 

• Terminology for beginners
  Dit e-book van P. Brenes geeft een laagdrempelige, beknopte beschrijving van de basisinzichten voor terminologie.
• TermTest van TermCat
  Wie kennis wil nemen van specifiekere regels voor de beschrijving van termcollecties, heeft baat bij de toetsing aan deze criterialijst van het terminologiecentrum TermCat.
• Aanbevelingen van COTSOES
  Uitgebreidere informatie over termen en hun beschrijving bieden de aanbevelingen voor terminologie die zijn gebundeld door de Europese overheids­vertaaldiensten (Conference of Translation Services of European States). Van deze publicaties bieden de Duitse en de Franse versie momenteel de meest recente editie.
• Actieplan van TermNet
  Wie vervolgens geïnteresseerd is in de bredere opzet van terminologiebeheer binnen een organisatie, kan zijn voordeel doen met het overzichtelijke actieplan van het internationale terminologienetwerk TermNet.