Als eind oktober de wintertijd is ingegaan en het ’s avonds eerder donker wordt, brengen gemeentes en winkeliersverenigingen licht in de duisternis met feeërieke feestverlichting. De dag na Sinterklaas hangen de etalages al vol kerstversieringen, verspreidt de oliebollenkraam een heerlijke geur en prijst de kerstboomverkoper zijn groene waar aan. Kerst is in aantocht. Door een fraai opgetuigde kerstboom in huis en duizenden ledlampjes in de tuin creëren we een sfeer die kerstig, kersterig of kerstachtig is te noemen. Drie woorden die uitdrukken dat iets lijkt op of doet denken aan Kerstmis. In moderne woordenboeken zijn ze nog niet zo lang te vinden. Anders ligt dat bij kerstvormig uit het Middelnederlandsch Woordenboek. Had dat woord dezelfde betekenis als die andere drie woorden?
Jhesus Kerste
Normaal gesproken geven woorden op –vormig aan dat iets in vorm overeenkomt met het zelfstandig naamwoord dat eraan vooraf gaat. Is iets eivormig dan vertoont het gelijkenis met de vorm van een ei. Heeft iemand een smal bovenlichaam en brede heupen dan spreken we van een peervormig model. In deze twee gevallen is het niet zo moeilijk om ons een voorstelling te maken van de vorm. Maar bij kerstvormig lukt dat niet. De sfeer van Kerstmis kunnen we nog wel omschrijven, maar de vorm?
Dat komt omdat het woorddeel kerst– ons op het verkeerde been zet. Wij denken direct dat het verwijst naar zaken die samenhangen met Kerstmis, zoals kerstactie, kerst-cd, kerstdiner, kerstfilm en kerstjurk. Kerst– staat in deze woorden voor ‘horend bij Kerstmis’. Maar bij kerstvormig verwijst kerst– niet naar het feest maar naar de naamgever van Kerstmis: Christus. In het Engels spreken ze dan ook van Christmas. Kerst is een oude Nederlandse benaming voor Christus. Wie in een middeleeuwse tekst “Die helighe name van Jhesus Kerste” leest, hoeft dus niet vreemd op te kijken.
Omgedraaide letters
In Kerst (‘Christus’) is de Latijnse uitgang –us weggevallen en zijn de letters ri van plaats verwisseld met er. Dat laatste verschijnsel noemen taalkundigen metathesis. Het heeft zich ook voorgedaan bij de plaatsnaam Geldrop (eigenlijk Geldorp) of het woord ros (‘paard’), dat ors als variant had (vergelijk het Engselse horse). Van deze letteromzetting is ook sprake bij een lastig uit te spreken woord als wesp, dat vaak wordt verhaspeld tot weps.
Het woord kerstvormig is dus hetzelfde als Christusvormig, dat wil zeggen ‘op Christus gelijkend’. De term was in gebruik bij een groep middeleeuwse vrome gelovigen die ernaar streefden in hun manier van leven zoveel mogelijk Jezus Christus na te volgen. Met de kerstachtige sfeer in de winkelstraten en thuis heeft kerstvormig dus niet zoveel te doen.
- Kerst in het Vroegmiddelnederlands Woordenboek (VMNW), het Middelnederlandsch Woordenboek (MNW)
- kerstvormig in het MNW
- metathesis in het WNT
- –vormig in het MNW, het WNT