Vorige week dinsdag maakte het ministerie van Defensie bekend dat Nederland samen met Denemarken en Duitsland minstens honderd gereviseerde Leopard-1 tanks gaat kopen om naar Oekraïne te sturen. Volgens militaire deskundigen vormen tanks een cruciaal onderdeel in de strijd tegen Rusland, dat op het punt staat een voorjaarsoffensief te ontketenen.
De tank is al meer dan een eeuw oud. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) omschrijft dat wapentuig als een ‘gepantserde, door motorkracht voortbewogen, en van geschut voorziene wagen, zooals er het eerst in 1916 bij het engelsche leger gebruikt zijn.’ Die eerste tanks waren voorzien van mitrailleurgeweren, later werd een kanon het voornaamste wapen van dat gevechtsvoertuig.
Loodzwaar
Kanonnen waren ook ruim vóór de Eerste Wereldoorlog een belangrijk wapen in de strijd. Een probleem was wel dat ze loodzwaar waren. Om een kanon toch relatief eenvoudig naar een andere plaats van krijgshandeling te vervoeren, nam het leger zijn toevlucht tot de zogeheten protswagen.
Wat daaronder precies wordt verstaan, probeert het Volkoomen Wiskundig Woordenboek uit 1740 uit de doeken te doen:
“Protz-Wagen, bestaat in een As met twee Wielen of Raderen, die iets laager en zwakker zyn als de Kanon-Raderen, waar op de Laffette met haar Staart-Grendel geschooven, en aldaar door Protz-Nagels en Kettingen behoorlyk bevestigd word, ten einde, wanneer het Kanon een verren Weg moet vervoerd worden, het zelve op dezen As beeter kan voortgebragt worden.”
Hoe loffelijk het streven van de woordenboekmaker ook is om de protswagen en het gebruik ervan te omschrijven, voor mensen die niet zo goed zijn ingevoerd in krijgsgeschiedenis, blijft het lastig zich een goed beeld hierbij te vormen. Een afbeelding daarentegen maakt in één oogopslag duidelijk hoe de protswagen gekoppeld wordt aan een kanon en zijn onderstel:
Overigens werd tot in de twintigste eeuw als gangbaar Nederlands equivalent voor protswagen de term voorwagen gebruikt. Het WNT definieert die als een ‘tweewielig voertuig dat als voorste wagendeel kan worden bevestigd aan inzonderheid een affuit, maar ook aan een munitiewagen e.d., en dat dient tot transport daarvan’. Die definitie is weliswaar niet zo schilderachtig als de omschrijving uit 1740 maar wel beter te begrijpen.
Met of zonder lidwoord
Bij het overzetten van de oorspronkelijk Duitse tekst naar het Nederlands heeft de vertaler van het woordenboek het woord Laffette letterlijk overgenomen uit de brontekst. De Duitsers hebben het Franse woord affût namelijk met behoud en aanhechting van het lidwoord le overgenomen, net als de Denen en de Zweden. De gebruikelijke term in het Nederlands voor dit houten onderstel is affuit. Daarin is de Franse oorsprong nog duidelijk te herkennen.
Het plaatsen van een kanon en zijn onderstel op een protswagen heet in het leger het kanon opprotsen of kortweg protsen. Dat werkwoord gaat terug op het nog altijd bestaande Duitse woord Protze. Aan de basis daarvan ligt het Venetiaanse birozzo, een voertuig met twee wielen dat vroeger met de hand werd voortgeduwd.
Het verplaatsen van een kanon in het niet-gemotoriseerde tijdperk zal zeker niet de 65 kilometer per uur hebben gehaald waarmee de Leopard-1-gevechtstank zich binnenkort zal voortbewegen over de Oekraïense velden en wegen. Maar de protswagen heeft het verplaatsen zeker vergemakkelijkt.
- affuit in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT)
- protsen in het WNT
- protswagen in het WNT
- tank in het WNT
- voorwagen in het WNT