Vorige week overleed prof. dr. Cor van Bree. Wie het genoegen had hem te hebben gekend, zal waarschijnlijk gelijk aan de band lek denken. Uw safarischrijver dacht aan biezonder. Want Cor van Bree was niet alleen een biezonder aardige, aimabele man met veel gevoel voor humor. Hij spelde bijzonder ook als biezonder.
Waarom deed hij dat? Ik kon het noch in zijn werk noch in mijn geheugen snel terugvinden. Maar er valt, geheel in de aard van Cor van Brees geliefde historische taalkunde, wel wat te reconstrueren.
Geen ij
Lang, lang geleden hadden we geen ij-klank. Als we de ij schreven, bedoelden we daar een lange ‘ie’ mee. Wijs en lijden spraken we dus uit als ‘wies’ en ‘lieden’. Pas later veranderde de uitspraak van de ‘ie’ in ‘ij’. In onze spelling is de geschiedenis van woorden soms nog zichtbaar, dat noemen we het beginsel van etymologie. En dat verklaart waarom we nu zitten met twee schrijfwijzes voor dezelfde klank: zij en zei, pijl en peil.
Niet in alle woorden is de uitspraak van de ‘ie’ veranderd. Denk aan de plaats Wijchen. En aan bijzonder. Die spreken we nog steeds uit met een ‘ie’. Schreef Cor van Bree daarom biezonder? Dat lijkt aannemelijk. Maar waarom deed hij dat dan alleen bij biezonder en niet ook bij andere woorden? Een woord als eerlijk spreken we ook niet uit met een ‘ij’, dus hij had daar ook kunnen kiezen het als eerlik te spellen (wat ze in het Afrikaans wel doen).
Besonder
Misschien is er meer aan de hand. Het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands schrijft dat in het Hollands van de 17e en 18e eeuw alleen nog besonder voorkwam. Het woord werd in die tijd al helemaal niet meer met een ‘ie’ uitgesproken! Volgens de auteurs is de ie-klank ontstaan doordat de eerste lettergreep be- bijklemtoon kreeg: “De huidige -ij-spelling reflecteert een verkeerde etymologie.”
Het lijkt er dus sterk op dat Cor van Bree deze dwaling in een milde daad van verzet heeft willen rechtzetten. Helaas kunnen we het hem niet meer vragen.
Lees meer over spelling en de geschiedenis van woorden in de Algemene Nederlandse Spraakkunst.