Afgelopen maandag openden als laatste de Nederlandse scholen in vakantieregio Midden hun deuren na de zes weken durende zomervakantie. Op die eerste september namen ook leerlingen in België – na een vakantie van twee volle maanden – weer plaats in de schoolbankjes. Hopelijk hebben scholieren en hun leerkrachten in beide landen voldoende kans gehad om te ontspannen respectievelijk te relaxeren.
Rielèksen
Volgens de Grote Van Dale komt relaxeren alleen voor in het Belgisch-Nederlands. Het is een aan de Nederlandse taal aangepaste vorm van het Franse werkwoord relaxer. Als betekenisomschrijving van relaxeren geeft het dikke woordenboek ‘relaxen’. Dat werkwoord is op zijn beurt afgeleid van het Engelse to relax, dat – overigens net als Frans relaxer – teruggaat op het Latijnse werkwoord relaxare ‘los maken, slap maken, ontspannen’.
Volgens het Chronologisch woordenboek (2002) van Nicoline van der Sijs komt relaxen in de zin ‘zich ontspannen’ voor het eerst voor in een column van Simon Carmiggelt uit 1958. In Het Parool van 5 juni krijgt de ik-persoon van een man die op een paaltje zit en over het water tuurt een wijze les mee: “Rielèksen, daar gaat het om.” Maar de snel groeiende collectie gedigitaliseerde kranten maakt duidelijk dat relaxen in Nederland al rond 1952 voet aan wal heeft gezet. In de strip ‘Dokter houdt spreekuur’ (De Telegraaf, 18 november 1952) zegt een patiënt:
“Als ik hoofdpijn heb,” gaat ze in één adem door, “dan kruip ik wel eens in ’t bad en probeer me onder water wat te ontspannen. Relaxen noemen ze dat tegenwoordig. Ik las daar laatst van in onze krant. Ziet u daar wat in, dokter?”
Zich ontspannen
Anders dan wat de Grote Van Dale vermeldt is relaxeren ‘zich ontspannen’ niet voorbehouden aan België. Ook in het Surinaams-Nederlands (Vrije stem, 10 november 1970) en het Caribisch-Nederlands (Amigoe di Curacao, 12 december 1973) wordt het in die betekenis gebruikt. En in het Nederlands-Nederlands komt het zelfs al enige decennia eerder voor (De Zuid-Willemsvaart, 16 april 1937).
In de zin ‘zich ontspannen’ komt relaxeren in het Woordenboek der Nederlandsche Taal niet voor, want die betekenis heeft het woord pas gekregen in de twintigste eeuw. Maar dat woordenboek geeft wél maar liefst zes andere betekenisomschrijvingen.
Vrijlaten
De oudste, toentertijd gebruikelijkste en inmiddels volledig verouderde betekenis die het WNT vermeldt is ‘vrijlaten van gevangenen’. Als in de Oprechte Haerlemse Courant van 13 mei 1690 het volgende bericht staat
De Ceurvorst van Trier heeft sig laten bewegen, onse 6 Burgers te relaxeren, onder schriftelijke Verbintenis, dat sy sullen besorgen, dat de gassigneerde 10000 Rijcksds. binnen korte dagen te Coblentz gebracht werden
heeft de keurvorst van Trier dus niet besloten om zes burgers heerlijke ontspanningsoefeningen te geven, maar ze op conditie vrij te laten. Als ze erin geslaagd zijn om de gemelde 10.000 rijksdaalders met enige spoed naar Koblenz te brengen, hebben ze daadwerkelijk de kans om te relaxeren, te relaxen en zich te ontspannen.