Van de Franse verkiezingen heb ik twee dingen geleerd. Dat de politieke verdeeldheid in Europa steeds verder toeneemt. Plus de uitdrukking kiezen tussen de pest en de cholera.
Ik beperk me hier tot het laatste.
Een bekende Nederlandse uitdrukking luidt: kiezen tussen twee kwaden. Vooral in Vlaanderen zeggen ze tevens: kiezen tussen (de) pest en (de) cholera. Dat is een vertaling van het Franse choisir entre la peste et le choléra.
Die uitdrukking was de afgelopen tijd in de Nederlandse media vaak te horen in straatinterviews met Franse kiezers. Vooral met linkse kiezers. Zij wilden het liefst een linkse president, maar zoals bekend konden zij in de tweede ronde alleen kiezen tussen Marine Le Pen van het rechtse Rassemblement National en de sociaalliberaal Emmanuel Macron. “Tussen de pest en de cholera heeft de pest gewonnen”, zei een Franse kiezer na de winst van Macron tegen een verslaggever van Nieuwsuur. Met een bedrukt gezicht voegde hij eraan toe: “Vijf jaar minachting en anti-democratie. Voor mij is het geen overwinning.”
Kiezen tussen twee kwaden
Bij de uitdrukking kiezen tussen twee kwaden laat je open waar het kwaad voor staat. Voor iemand die niet van frituur houdt zou dit bijvoorbeeld kunnen zijn: kiezen tussen kroketten en kaassoufflé, het is om het even. In dit geval maakte die Franse kiezer een keuze: winnaar Macron was de pest, Marine Le Pen de cholera.
Dit antwoord fascineerde me, want het roept een vraag op, namelijk: vond hij Macron (de pest) nu erger of minder erg dan Le Pen (de cholera)? Vervolgvraag: brengen gebruikers van die beeldspraak vaker een hiërarchie aan?
Twee infectieziektes
Historisch gezien zit het als volgt. De pest kwam van de 14de tot de 19de eeuw veelvuldig in Europa en soms ook wereldwijd voor, met enorm veel slachtoffers als gevolg. Alleen al de uitbraak in de veertiende eeuw, bijgenaamd de Zwarte Dood, kostte een derde van de Europese bevolking het leven – vele tientallen miljoenen mensen.
Cholera, een infectieziekte die vooral wordt overgebracht door vervuild drinkwater of voedsel, deed aan het begin van de 19de eeuw z’n intrede in Europa. België kende in die eeuw zeven epidemieën van cholera, met vele tienduizenden doden. Nederland maakte in 1832 kennis met cholera. Bij verschillende uitbraken in de decennia daarna vielen ruim 54.000 doden.
Beide vreselijke ziektes dus, maar de pest bestaat veel langer en heeft overduidelijk véél meer slachtoffers geëist. Medisch gezien is het dus duidelijk: de pest is erger dan de cholera. Vandaar ook het antwoord van een arts van het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen, aan wie de keuze in 2015 werd voorgelegd door De Standaard: “Ik zou cholera kiezen. De overlevingskansen zijn net iets groter en de ziekte is minder pijnlijk.”
Tussen de kogel en de strop
In de praktijk is het dan ook uitzonderlijk dat mensen die deze uitdrukking gebruiken, daadwerkelijk kiezen tussen deze twee kwaden. Ik heb hier althans geen andere voorbeelden van gevonden. Wel vond ik nog een vergelijkbare uitdrukking: kiezen tussen (de) kogel en (de) strop.
Wat mij bij dit onderzoekje het meest verbaasde, is dat veel Fransen al bij de vorige presidentsverkiezingen het gevoel hadden dat zij moesten kiezen tussen pest en cholera. In 2017 schreef Niek Pas hierover in zijn boek Macron en de nieuwe Franse revolutie:
Voor met name veel linkse kiezers zijn Le Pen en Macron ‘de cholera en de pest’. Ook is het aantal blanco en ongeldige stemmen nog nooit zo hoog geweest. Ten slotte: veel Fransen hebben niet vóór Macron maar tégen Le Pen gestemd. De euforie onder marcheurs en macronistes is er niet minder om. En ook het buitenland haalt opgelucht adem, want extreemrechts komt in Frankrijk niet aan de macht. De doldwaze presidentsverkiezingen van 2017 leiden tot een paradoxale conclusie: Emmanuel Macron is weliswaar met twee derde van de stemmen gekozen tot achtste president van de Vijfde Republiek, maar minder dan een kwart van de bevolking steunt hem daadwerkelijk.
Dat is mij toen – stom genoeg – ontgaan of ik heb het simpelweg niet onthouden, maar kennelijk speelt dat choisir entre la peste et le choléra voor Franse kiezers dus al veel langer.
Volgende week is er geen WoordHoek i.v.m. de meivakantie.
Wilt u automatisch op de hoogte worden gehouden van nieuwe afleveringen van WoordHoek? Schrijf u dan in voor Taalpost, de gratis e-mailnieuwsbrief van het Genootschap Onze Taal.
Ewoud Sanders is journalist en taalhistoricus. Hij schrijft elke week voor het Instituut voor de Nederlandse Taal.
Twitter: @ewoudsanders