Om een oorlog in je voordeel te beslechten heb je niet alleen behoefte aan deugdelijke wapens maar ook aan munitie. En om die wapens te bedienen heb je soldaten nodig. Op hun beurt willen die graag bijtijds betaald worden en op gezette tijden voldoende te eten en te drinken krijgen – een zware fysieke inspanning leveren met een lege maag is niet zo eenvoudig. Daar komt bij dat hongerige militairen opstandig worden; dat is wel het laatste waar een bevelhebber op zit te wachten.
Brood en bier
Een probaat middel om vroeger de honger van militairen te stillen was het zogeheten ammunitiebrood, vezelrijk en voedzaam brood dat aan soldaten werd uitgedeeld. In forten en op plaatsen waar legers hun kamp hadden opgeslagen zorgden speciale ammunitiebakkers dat er voldoende brood beschikbaar was om de aanwezige monden te voeden. De prijs van dat brood werd bepaald aan de hand van de prijs die bakkers in nabijgelegen steden rekenden. En met ammunitiebier lesten soldaten hun dorst.
In het Nederlands spreken we tegenwoordig eerder van munitie dan van ammunitie, maar in de 18e eeuw was de laatste vorm gewoner. Waarschijnlijk is de variant ammunitie het gevolg van een verkeerde woordscheiding: Franssprekenden vatten la munition op als l’amunition, wat leidde tot de nevenvorm (le) amunition.Een andere geopperde verklaring is dat het Franse amunition teruggaat op het middeleeuws Latijn admunitio, letterlijk ‘middel tot verdediging’.
Mondvoorraad
Zowel munitie als ammunitie hadden toentertijd de betekenis ‘schietvoorraad’, maar ook in de zin van ‘mondvoorraad’ of ‘proviand’ kwamen deze woorden voor. In samenstellingen kregen beide woorden een betekenisuitbreiding. Zowel ammunitiebrood als munitiebrood betekende ‘brood bestemd voor (gebruik in) het leger’.
Na de 18e eeuw heeft het ammunitiebrood het veld moeten ruimen. Het begrip bleef bestaan maar de naam die aan dit soldatenvoedsel werd gegeven veranderde in commiesbrood (of kortweg commies). Het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands stelt dat wij het woord ontleend hebben aan onze oosterburen. De oorspronkelijke betekenis van het Duitse Kommiss was ‘legervoorraad’ en daarom betekende Kommissbrot ‘soldatenproviand, soldatenbrood’. We zien hier dus een vergelijkbare betekenisontwikkeling als bij munitie– en ammunitiebrood.
Rats, kuch en bonen
Het Woordenboek der Nederlandsche Taal gaf in 1940 een andere etymologie van commiesbrood: het stamt uit de tijd dat het dagelijkse, in militaire bakkerijen gebakken brood voor soldaten werd uitgedeeld onder verantwoordelijkheid van een commies. Binnen het leger was deze ambtenaar belast met de taak om goederen op te slaan in magazijnen die noodzakelijk waren voor oorlogsvoering. Daaronder bevond zich niet alleen wapentuig maar ook voedsel. Munitiebrood behoorde daar vanzelfsprekend ook toe.
Zelf noemden de soldaten dat brood kuch. Met een paar scheppen rats – stamppot van een paar dagen oud – en een portie bonen vormde dat het soldatendiner waar zij hun maaltje mee moesten doen.
- ammunitiebakker in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT)
- ammunitiebier in het WNT
- ammunitiebrood in het WNT en in het WNT
- commies (ambtenaar) in het WNT
- commies (brood) in het WNT
- commiesbrood in het WNT, op Etymologiebank
- kuch in het WNT
- munitie en ammunitie op Etymologiebank
- rats in het WNT