Tijdens de inmiddels 84e editie van de Boekenweek, die van 23 tot en met 31 maart 2019 zal plaatsvinden, krijgen lezers bij aankoop van ten minste €12,50 aan Nederlandstalige boeken gratis het door Jan Siebelink geschreven Boekenweekgeschenk. Voor boekenliefhebbers een zegen: twee boeken voor de prijs van één. Zo kunnen zij op eenvoudige wijze hun leeshonger stillen, waardoor zij minder risico lopen op wat men vroeger een boekenbeer noemde.
Rekening
Hoewel dit woord zelf de hedendaagse lezer misschien liefelijk in de oren klinkt, was de betekenis ervan dat in het geheel niet. Een boekenbeer was namelijk ‘een onbetaalde rekening voor boeken’. Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal kwam de term vooral voor onder studenten. Verbazingwekkend is het niet dat in die kringen ook het woord wijnbeer niet ongewoon was. Daarnaast kwamen ook bierbeer en jeneverbeer voor. Een betaalachterstand voor een avondje doorzakken dus.
Het woorddeel beer in de betekenis van ‘schuldeiser’ heeft het Nederlands in de negentiende eeuw overgenomen uit het Duits. Daar kwam het al in de achttiende eeuw voor in de studententaal: einen bären anbinden betekende ‘schulden maken’. De Nederlandse uitdrukking dik in de beren zitten, ‘veel schulden hebben’ is waarschijnlijk ontstaan toen beer nog ‘schuldeiser’ betekende. Later dacht men bij beer uitsluitend nog aan ‘schuld’. Als iemand iets kocht op den beer, dan deed men dat ‘op rekening’.
Die rekening kon langzaam oplopen en dat leidde voor zowel koper als verkoper tot een ongewenste situatie. Een Dordtse boekhandelaar had daar tijdens de Tweede Wereldoorlog iets op bedacht en liet in de Dordrechtse courant van 25 januari 1944 daarom de volgende advertentie plaatsen:
Zacht en aaibaar
Na 1966 komt de term boekenbeer in de zin van een onbetaalde rekening voor boeken niet meer voor in krantendatabank Delpher. In 1993 duikt het woord toch weer op, in een recensie over jeugdboeken. De boekenbeer heeft dan zijn oorspronkelijk negatieve betekenis afgelegd en is een zacht en aaibaar beest geworden dat voorkomt in kinderboeken – denk aan Winnie de Poeh – en een hoofdrol vertolkt in de tv-serie Bas en de Boekenbeer. Laten we hopen dat een Hoogeveense welzijnsorganisatie aan dit soort beren dacht toen ze een project om lezen met baby’s te stimuleren ‘Boekenbeer’ doopte. Kinderen van 0-2 jaar zijn immers veel te jong om zich voor boeken in de schulden te steken.