Wie in hoge nood verkeert, haalt opgelucht adem als hij een openbaar toegankelijk toilet ontwaart. Dat geldt zeker voor ouderen, gehandicapten, ouders met jonge kinderen en mensen met maag-, lever- en darmproblemen. Nu Nederlandse horecagelegenheden in elk geval de komende drie weken uiterlijk 20.00 uur de deuren moeten sluiten, zal dat probleem in de avonduren alleen nog maar nijpender worden.
Op 19 november is het Wereld Toilet Dag. Voor de twintigste keer wordt er aandacht gevraagd voor het belang van goede sanitaire voorzieningen en voor toegang tot schone en veilige toiletten wereldwijd. Ook voor boeven en reizigers.
De aftocht blazen
In gezelschap laten welopgevoede mensen het wel uit hun hoofd te verkondigen dat ze hoognodig moeten plassen of poepen. Normaler en wenselijker is de zin “Ik ga even naar de wc”. Iets netter is de mededeling “Ik ga even naar het toilet” en nog netter “Ik ga even mijn handen wassen”. De neiging om bloemrijke taal te gebruiken voor de bestekamer is ook onder boeven niet ongewoon. Zo kent het Bargoens – de geheimtaal voor mensen aan de zelfkant van de samenleving – voor toilet het woord rettet.
Wie denkt dat dit een klanknabootsing uit het kleinste kamertje is, heeft het mis. De waarschijnlijkste verklaring luidt dat rettet een verbastering is van het Franse woord retraite. De letterlijke betekenis van dit leenwoord was ‘aftocht’ en ‘terugtocht’, bijvoorbeeld van een leger voor een vijandelijke troepenmacht. In dit gebruik is het woord tegenwoordig geheel verouderd. Een andere betekenis die het woord had was ‘toevluchtsoord’. Van retraite in deze zin is rettet vermoedelijk afgeleid. Het is een plaats waar iemand zich in alle rust kon terugtrekken om gehoor te geven aan Moeder Natuur.
De juffrouw van de retirade
Nauw verwant aan retraite is retirade. Dit woord heeft het Nederlands eveneens overgenomen uit het Frans, dat het op zijn beurt in de 16e eeuw ontleende aan het Italiaanse retirata. Net als bij retraite is sprake van die dubbele betekenis. Enerzijds ‘het terugtrekken, de terugtocht’, anderzijds ‘plaats waar men zich terugtrekt’. De vermoedelijk oudste definitie van retirade in de zin van ‘toilet’ treffen we al in 1732 aan. J. Hubner omschreef het woord als volgt: “Retirade, hiet ook in voorname huizen een vertrekje of plaats daar men alleen zyn kan, zonder van iemand gehindert te worden”.
Meestal duidde een retirade een publiek toilet aan, met name in stations en spoorwegrijtuigen. Het was een plaats waar klanten bedrukt hun toevlucht zochten en daarna opgelucht vertrokken. Op een schoteltje konden zij met klinkende munt hun waardering uitdrukken voor de juffrouw van de retirade, die ervoor zorgde dat de voorziening spic en span was. Met het zoetjesaan verdwijnen van het woord retirade verdween ook de retiradejuffrouw. Zij kreeg een opvolgster in de toiletjuffrouw, maar met de opkomst van zelfreinigende openbare toiletten als de Sanisette zullen ook haar laatste dagen geteld zijn.