Op 13 mei 2019 is het op de kop af 400 jaar geleden dat een beul onder het toeziend oog van duizenden toeschouwers op
het Binnenhof in Den Haag met zijn zwaard het leven beëindigde van Johan van Oldenbarnevelt. De dag van de
terechtstelling van de 71-jarige staatsman, die zich decennialang vol toewijding had ingezet voor de jonge Republiek
Maak ’t kort
Niet alleen Van Oldenbarnevelts executie, ook zijn taalgebruik staat in het collectieve Nederlandse geheugen gegrift. Beroemd zijn de laatste woorden die de terdoodveroordeelde op het schavot sprak: “Maak ’t kort, maak ’t kort”. Lange tijd nam men aan dat ze bedoeld waren voor de scherprechter, maar inmiddels staat vast dat Van Oldenbarnevelt ze richtte tot Jan Francken, de trouwe knecht die de landsadvocaat tijdens zijn maandenlange gevangenis vergezelde als kamerdienaar. Kennelijk gebruikte de jongen naar de zin van zijn meester te veel woorden bij het afscheid nemen.
Verboeft
Weliswaar is dit de bekendste maar zeker niet de enige gevleugelde uitdrukking van Van Oldenbarnevelt. Conrad Busken Huet schreef in Het land van Rembrand (1882-1884) dat de politicus van mening was ‘dat het beter is verheerd dan verknecht’ te zijn. Daarmee gaf Van Oldenbarnevelt uitdrukking aan zijn gevoel dat het beter is onder de heerschappij te staan van een heer – de aristocratie – dan bestuurd te worden door een knecht, dat wil zeggen een regering waarin het volk een beslissende stem zou hebben. Een ‘heer’ betracht namelijk altijd een zekere mate van discretie, maar een ‘knecht’ niet.
Het bijvoeglijk naamwoord verknecht komt volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal uitsluitend voor in de genoemde zegswijze. Ze is gevormd naar analogie van het in de zestiende eeuw bekende gezegde dat het beter is verheerd dan verboeft te zijn. Door ‘boeven’, dat wil zeggen lieden uit de lagere volksklasse, op een onbehoorlijke wijze overheerst te worden gold als een minder aanlokkelijk alternatief dan dat de touwtjes in handen zijn van de ‘heren’, al zitten er ook aan hun wijze van besturen kwalijke kanten. Of zoals het toneelpersonage Lieven het in 1580 in een dialoog met Kalle verwoordt:
Een ghemeen proverbie eyst, wie ’t bedrouft:
Een ghemeente vaert beter vereert dan verbouft.