In de laatste regionale uitzending in maart 2023 van Goeiemorgen Morgen! zocht en vond de redactie van het radioprogramma een woord uit de provincie Antwerpen. De keuze viel op het Mechelse woord boesjkammeree, maar wat betekent het? En welke synoniemen zijn er in de andere dialecten?
Biezen en bijzen
Boesjkammeree is het Mechelse woord voor ‘schommel’ zoals te zien is op de kaart voor de schommel uit de Database van de Zuidelijk-Nederlandse Dialecten (DSDD). Het woord doet exotisch aan en dat voedt de vele veronderstellingen dat de oorsprong van dit woord in een zuiders land ligt. In het Mechels woordenboek vind je enkele van deze theorieën. De ene zoekt de oorsprong in de combinatie van de Spaanse werkwoorden buscar ‘zoeken’ en marearsi ‘zeeziek worden’. Iemand anders denkt aan het Franse bouge camerade, een aansporing om iemand op de schommel te duwen. Maar geen van deze veronderstellingen is de juiste. Het eerste deel van de samenstelling is veel dichter bij huis te vinden. Het is de Mechelse uitspraak van het werkwoord bijzen. Bijzen betekent oorspronkelijk ‘driftig heen en weer lopen’ en dus ook ‘(driftig) heen en weer bewegen’. En dat is wat een schommel doet. Dat bijzen zie je ook in de Oost-Vlaamse woorden voor schommel biezebijze of bijze. Ook koeien bijzen wel eens. Dat doen ze als ze met hun staart heen en weer bewegen. In biezebijze zien we zelfs een verdubbeling van het werkwoord bijzen, het eerste deel in de oude Middelnederlandse vorm met een ie in het woord, het tweede deel in een modernere versie met een tweeklank ij.
Heen en weer
Dat heen en weer bewegen is ook het benoemingsmotief voor veel andere dialectwoorden voor de schommel. Touter en renne of vormen met rijden (rijkoker, rijtak, …), allemaal hebben ze iets met heen en weer bewegen te maken. Ook het woord schommel gaat terug op een woord dat ‘heen en weer bewegen’ betekent. Schommelen betekent in de Zeeuwse dialecten zelfs ‘schudden’. Ook bij het schudden beweeg je immers heen en weer.
Verstopte koorden
De rest van de samenstelling (kommeree, kammereee) is een samenstelling van koord en rijden. Een boesjkammeree is dus eigenlijk een bijskoord of bijskoordrijder. Dat rijden hebben we ook in andere woorden voor schommel. In het Antwerpse is het bijvoorbeeld een rijtak, in West-Vlaanderen een rijkoker of rijdekakoke, in Limburg een rijschokkel.
Het woord is wel wat onherkenbaar geworden. De m bijvoorbeeld is er later aan toegevoegd. De oe van boesj zal waarschijnlijk eerst een oa-achtige klank geweest zijn, die later een oe geworden is. Andere vormen in dezelfde streek zijn bijvoorbeeld buskoree, biskoree buskoreie, bijskoree. Soms verandert de b ook wel eens in een w: wiskoree. En de o wordt ook wel eens een a: buskammeree, buskommeree.
Variatie
Een woord dat je niet onmiddellijk begrijpt, is heel vatbaar voor verandering. Voor de Mechelse schommel is heel veel variatie te vinden. In de woordenboeken vind je onder andere bijskorei, bijskoree, biskoree, bijskaree, buskaree, buskoree, buskoreie, biskammerei, bijskammeree, bijskommorei, buskammeree, buskommareie, boeskammerei, boesjkammeree, boesjkaree en wiskoree. De uitspraak van bijs zorgt al voor bijs, bis, boes en bus, de o en a variëren en de eindklank kan zowel ee als ei zijn. Geen wonder dat boesjkammeree voor velen een zuiders tintje heeft.
- schommel in de Database van de Zuidelijk-Nederlandse Dialecten (DSDD)
- bijskoord in de etymologiebank.nl
- Woorden voor schommel in woordenbank.be
- De Tier, V. (2023). Wat betekent boesjkammeree? In: Goeiemorgen Morgen!, Radio 2, VRT, 27 maart 2023