Het is weer de tijd van het jaar, de scholen heropenen hun deuren en de leerlingen stappen vaak met een nieuwe schooltas of een nieuw etui de schoolpoort binnen. Tegenwoordig dragen de meeste kinderen een rugzak, vroeger waren het degelijke – vaak lederen – schooltassen. In de Oost-Vlaamse Denderstreek en in Vlaams-Brabant wordt een kalpijn gebruikt om spullen mee te nemen naar school. Waar komt dit woord vandaan en welke andere woorden zijn er nog voor zo’n ouderwetse schooltas in de Nederlandse dialecten?
Il calepino
Sommige leerlingen noemden hun schooltas vroeger kalpijn. De uitspraak kon wat variëren, de slot-n viel bijvoorbeeld soms weg. Het woord is afgeleid van het Franse calepin. De betekenis van het woord onderging een opmerkelijke evolutie. Het woord is een eponiem. Calepio, ook wel Calepino genoemd (1435-1511), schreef een encyclopedisch woordenboek dat in de volkstaal zijn naam kreeg, vergelijkbaar met onze Dikke Van Dale. In de 17e eeuw werd calepin gebruikt in de betekenis van ‘verzameling van informatie’, maar vanaf de 19e eeuw wordt het Franse woord in zijn huidige betekenis gebruikt om een klein notitieboekje aan te duiden. Van een dik woordenboek van enkele kilo’s degradeerde de betekenis dus tot een dun zakboekje, maar de geschiedenis van calepin houdt daar niet op, want in het Belgisch Frans werd het woord calepin gebruikt om een schooltas aan te duiden. De inhoud van de tas kreeg de naam van de schooltas zelf. Dat calepin leefde ook verder in de huidige dialecten.
Carnassière
Calepin was niet het enige Franse woord, het veel frequentere carnassière werd vooral in de West- en Oost-Vlaamse dialecten gebruikt om de schooltas te benoemen. Het is een afleiding van het Provençaalse carnasso, dat zelf afgeleid is van het Latijn caro dat ‘vlees’ betekent. Het was dus oorspronkelijk een weitas; een tas die door jagers gebruikt werd. In de dialecten valt de r vaak weg en zegt men cannasière en cannesière naast carnassière of carnessière. Soms hoor je kammasière.
Andere Franse schooltassen
Dacht je dat de Franse woorden voor de schooltas uitgeput waren? Vergeet het maar. Sommige leerlingen gaan naar school met een cartable, een carton, een serviette, een semaine of een malette. Hier en daar gebruikt een leerling ook een ridikuul of réticule.
Cartable is afgeleid van het middeleeuwse Latijnse woord chartabulum, dat een papierhouder aanduidt. Oorspronkelijk had de schooltas dus de vorm van een map of een grote portefeuille waarin men zijn papieren kon opbergen. Ook het kattebelletje ‘korte notitie’ is van dit Latijnse woord afgeleid. De malette, die vooral in Limburg bekend is, is een verkleinwoord van het Franse malle ‘reiskoffertje’. Serviette ‘servet’ kennen we in het Nederlands in een andere betekenis, maar in Kortrijk wordt het ook gebruikt om de schooltas te benoemen. In het Frans kon serviette ook tas of portefeuille betekenen. Het verwees net als cartable naar een gevouwen papierhouder waarin je iets kon opbergen. Ook carton verwijst wellicht naar een kartonnen houder om papieren bij elkaar te houden.
De semaine kent een andere betekenisevolutie: de sous-maine was immers een tas die je onder je arm kon meenemen en heeft dus niets met semaine in de betekenis ‘week’ te maken. De ridicule (eigenlijk réticule) wordt iets minder gebruikt om een schooltas te benoemen. Meestal is het een Oost-Vlaams woord voor de boodschappentas. Het is eigenlijk een Frans woord voor een dameshandtasje, afgeleid van het Latijn reticulum dat ‘netje’ betekent.
Kazakken, kabassen, ransels en pukkels
In heel Vlaanderen, maar vooral in Antwerpen en Vlaams-Brabant wordt vaak kazak gebruikt om een schooltas te benoemen. We kennen dit woord vooral als naam voor een kledingstuk, een soldatenjas. Misschien is er een betekenisoverdracht gebeurt van ‘jas’ naar ‘stof die iets anders omhult’, in dit geval de inhoud van de boekentas. De kabas wordt zowel voor de boodschappentas als de schooltas gebruikt. Het was eerst een mand maar evolueerde later ook naar een tas. Het woord is afgeleid van het Latijnse werkwoord capere ‘inhouden, bevatten’. Een ransel was een soldatengevechtstas, net als de pukkel die vooral in Nederland een tijdlang als schooltas in de mode was.
Boekentas en schooltas
Natuurlijk zijn ook boekentas (in Vlaanderen) en schooltas (in Nederland) gangbare woorden om de tas te benoemen die we meenemen naar school.
- Woorden voor schooltas in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT)
- Woorden voor schooltas in etymologiebank.nl
- Woorden voor schooltas in Woordenbank.be en de elektronische Woordenbank van de Nederlandse Dialecten
- Woorden voor schooltas in de Database van de Zuidelijk-Nederlandse Dialecten
- De Caluwé, J., V. De Tier, A.S. Ghyselen, R. Vandenberghe (2021). Uit de school klappen. Schoolwoorden in de dialecten. In: Atlas van het dialect in Vlaanderen, p. 166-172.
- Debrabandere, F. (2025) Schooltaal. In: Diejalektgazette Bachtn de Kuupe, nr 3, p. 12
- Ooms, M. (2022) schooltas. In: Onze Taal, 9, 2022.