Wat een onstrante kerel! Die uitroep kan je horen in Zeeland. Elders wordt ontstrant ook wel astrant of anstrant. Het betekent in deze zin ‘vrijpostig’, zelfs wat ‘brutaal’. Waar worden onstrant, anstrant en astrant gebruikt en welke synoniemen bestaan er nog in de dialecten van Nederland?
Astrant en geassureerd
Astrant, anstrant en onstrant (op de kaart samengebracht onder astrant) zijn afgeleid van het Franse assurant, het tegenwoordig deelwoord van assurer dat ‘verzekeren, een zelfverzekerde houding aannemen’ betekent. Op de kaart van de Database van de Zuidelijk-Nederlandse Dialecten zie je dat astrant en varianten in Zeeland, Noord-Brabant en het noorden van Nederlands-Limburg wordt gebruikt. Het komt slechts heel sporadisch voor in het Nederlandstalig deel van België. Assurant is dus de oorspronkelijke Franse vorm. De eerste t in astrant is ontstaan als overgangsklank tussen de s en de r, nadat de u verdofte. Zo’n tussenvoeging van een t gebeurde bijvoorbeeld ook in het woord stroop (in tegenstelling tot siroop).
N, m en r
In onstrant en anstrant is nog meer toegevoegd. Daar komt nog een n tussen. Dat procedé zie je wel vaker met een n, m of r. Denk bijvoorbeeld aan pampier voor papier of versite voor visite. In het noorden van Oost-Vlaanderen hoor je aschrant. Maar ook de oorspronkelijke vorm assurant wordt sporadisch in de Vlaamse dialecten gebruikt. De betekenisevolutie ‘zelfverzekerd’ naar ‘vrijpostig’ is een Nederlandse ontwikkeling. In de standaardtaal is het woord ondertussen verouderd, maar in de dialecten wordt het nog vaak gebruikt, zoals op de kaart te zien is. Het woord is ook overgenomen in het Afrikaans.
Niet alleen het oorspronkelijke Franse assurant wordt gebruikt, ook geassureerd is bekend, vooral in de Vlaamse dialecten en in de provincies Antwerpen en Vlaams-Brabant. Ook hier treden verbasteringen op en hoor je vormen als geastreerd, verassureerd en assureerd. Ze zijn echter niet zo vaak opgegeven door de informanten.
Strabant
Strabant is geen verdere verbastering van astrant. Het wordt in Vlaanderen vooral in de Denderstreek gebruikt, maar ook in het Zeeuws en in oostelijke provincies in Nederland is het woord bekend. Het gaat terug op het Latijnse disturbare ‘verstoren’, waarin turba ‘wanorde’ betekent. Het woord betekent ook ‘sterk, hevig’.
Frank en stout
Het meest frequente woord in de Zuidelijk-Nederlandse dialecten is frank (soms vrank zoals in vrank en vrij). Sommige taalkundigen vermoeden dat frank teruggaat op de Franken, de Germaanse stam. De etymologie is echter niet zo gemakkelijk te traceren, zoals te lezen is in de etymologische woordenboeken. Kwam de Germaanse stam eerst of is het volk vernoemd naar het woord dat al bestond?
Ook stout wordt in de Vlaamse en Brabantse dialecten in de betekenis ‘vrijpostig’ gebruikt. Een stoute muil is iemand die geen blad voor de mond neemt. De herkomst van het woord stout is ook al weer onduidelijk. Sommigen vermoeden een verband met de wortel van stellen. De betekenisontwikkeling gaat dan van ‘stijf’ over ‘onbuigzaam’ en ‘stug weerstand biedend’ naar ‘dapper’. De ontwikkeling in het Nederlands van de positieve betekenis ‘moedig, dapper’ naar de huidige negatieve betekenis ‘ondeugend, ongehoorzaam’ en ‘vrijpostig’ is een beetje vergelijkbaar met die van astrant.
Vrijpostig en ongegeneerd
Vrijpostig is het standaardtaalwoord, maar het is frequent opgegeven door de Brabantse dialectsprekers. Het eerste deel vrij behoeft weinig uitleg, maar het tweede deel postig is alweer lastig te verklaren. Misschien is er een verband met het Franse riposte ‘snedig antwoord’, een ontlening van Italiaans risposta ‘antwoord’, dat afgeleid is van het Latijn respondere ‘antwoorden’. Ook vrijmoedig – dat meestal een gunstige betekenis heeft – is door de informanten enkele keren opgegeven in de betekenis ‘vrijpostig’.
Ongegeneerd is hetzelfde als ‘niet gegeneerd, zonder gêne’. Een ongegeneerd iemand kent dus geen schaamte, en is brutaal. Het komt verspreid voor in het Nederlandse taalgebied, en het is ook een gewoon woord in de standaardtaal.
- Dialectwoorden voor vrijpostig in de Database voor de Zuidelijk-Nederlandse dialecten (DSDD)
- Dialectwoorden voor vrijpostig in de etymologiebank
- Dialectwoorden voor vrijpostig in de woordenbanken e-WND en woordenbank.be
- Dialectwoorden voor vrijpostig in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT)
- https://www.vlaamswoordenboek.be/