Het is warm deze week, strand- en ijsjesweer dus! In het zomernummer van het tijdschrift Onze Taal belichtte de streektaalpagina het strandleven. Daarin kwamen uiteraard ook ijsjes aan bod. Meestal heten die gewoon ijsje of roomijsje of – vooral in het zuiden van het taalgebied, in Vlaanderen – crème of crème-glace (hier en daar uitgesproken als krimgelas of zelfs krimmelas), zoals in het Frans. Maar er duiken ook nog andere woorden op om ijsjes te benoemen. Zoals pieleke koud (uitspraak pieleke kaat) in Oost-Zeeuws-Vlaanderen en het Waasland. Waar komt die term vandaan en welke andere (afwijkende) woorden bestaan er voor ijsjes?
Koudijs
Pieleke koud en ijskoud komen voor in hetzelfde gebied: Oost-Zeeuws-Vlaanderen en het Waasland in Vlaanderen. Ook koudijs wordt wel eens gebruikt in die regio. In sommige Zeeuwse plaatsen hoor je koudies, in het Waasland kaadèès. Sommige dialectsprekers keren het oom: een ijskoudje. Dat gebeurt onder andere in het Waasland en in de streek rond Weert. In de Denderstreek eet je een pakje koud of potje koud. Een koudzakje hoor je boven Brugge, het klinkt er als koetsak. Blijkbaar is er een periode geweest dat ijsjes in zakjes werden geserveerd.
Pieleke
Een pieleke wordt soms gebruikt als naam voor een snoepje in het algemeen, vooral ten zuiden van het Waasland. Het verwijst dan naar een rond pilletje ‘medicijn’, de vorm die de oorspronkelijke snoepjes ook hadden. Pieleke wordt ook gebruikt in de betekenis ‘klein stukje vlees’ of ‘brokje suiker’. Het is dus een (kleine) hoeveelheid. Koud verwijst naar het koude ijs. Een kleine hoeveelheid koud roomijs dus. Het kan in een potje, een hoorntje of tussen een wafeltje, maar de naam wordt het meest gebruikt als algemene naam voor een ijsje.
Toeters
Vaak eet je het ijs op een hoorntje. Niet verwonderlijk dat dergelijke ijsjes dan ook hoorntjes heten naar de vorm van het koekje waarin de ijsbollen zitten. Vaak hoor je ook de Franse naam cornette. Een hoorn heeft de vorm van een toeter, dus hoor je ook toeter (onder andere in het oostelijke deel van Oost-Vlaanderen) en toet, tuut en tuter (in het westen), top, tjoep en toep (in het noorden van Oost-Vlaanderen). Ook hier volgt soms koud als tweede deel: toeter koud, teutertje koud. Elders worden ook torentjes gegeten – In West-Vlaanderen torrekes. De ijsbollen worden als het ware op een torentje gestapeld in het hoorntje.
Frisco’s en ijsco’s
Een ijsje op een stokje heet ijsco (vrijwel overal) of frisco (vooral in het zuiden). IJsco is een verkorting van ijscompagnie en frisco (waarbij ijs vervangen werd door fris) haalde zijn naam bij de merknaam Handel-Maatschappij Frisco. IJsco was immers niet meer beschikbaar als merknaam. Op de website Neerlandistiek schreef Nicoline van der Sijs over deze woorden en hun herkomst. Uit de reacties op het artikel blijkt wel dat ijsco terrein verliest ten gunste van ijsje. Het blijft wel nog bewaard in ijscoman.
De dialectkaart van het Vlaamse dialectgebied uit de Database van de Zuidelijk-Nederlandse Dialecten (DSDD) laat zien dat ijsco een stuk minder bekend is in de Vlaamse dialecten. Andere namen zijn likstok, likijsje of ijslolly.
Galettes en wafels
Aan het ijskraam verkopen ze ook ijsjes tussen twee wafeltjes. Die krijgen in Vlaanderen vrijwel overal de Franse naam galettes, vernederlandst als galetje. Andere namen zijn platje of platte crème, boekje of het standaardtaalwoord wafeltje. De naam boekje is in Vlaanderen ook wel bekend als benaming voor een soort tompoes, waarbij de gele crème ook tussen twee laagjes ligt. Het zijn als het ware de voor- en achterkaft van een boek waarvan het roomijs of een andere vulling de pagina’s zijn.
Tot slot
Dat pieleke kaat tot de verbeelding spreekt en nog springlevend is, blijkt ook uit de grote dialecttest van Vlaanderen die bij het verschijnen van de Atlas van het dialect in Vlaanderen werd gehouden. Daar haalde deze ijsnaam de 8e plaats in de lijst van de te bewaren woorden van Oost-Vlaanderen. In 2015 werd het gekozen als het mooiste Wase woord.
Helaas zijn niet alle woorden voor ijsjes opgevraagd in dialectenquêtes, zodat er voor veel plaatsen geen dialectgegevens beschikbaar zijn. Miet Ooms vroeg wel naar dit type ijsje in een vragenlijst van 2018. Een kaart met die gegevens is te zien op de Facebookpagina van Nicoline van der Sijs waar het neerlandistiekartikel werd genoemd.
- Dialectwoorden voor ijsjes in de Database voor de Zuidelijk-Nederlandse Dialecten (DSDD)
- Dialectwoorden voor ijsjes in de etymologiebank
- Dialectwoorden voor ijsjes in de woordenbanken e-WND en woordenbank.be
- De Caluwe, J., De Tier, V., Ghyselen, A.-S., & Vandenberghe, R. (2021). Atlas van het dialect in Vlaanderen. Lannoo.
- De Tier, V. en Oostendorp, van M. (2024) Naar het strand. In: Tijdschrift Onze Taal, zomernummer, 4. (zie ook https://onzetaal.nl/tijdschrift/streektalen)
- Van der Sijs, N. (2024) Etymologica: IJsco’s en frisco’s. Op Neerlandistiek: https://neerlandistiek.nl/2024/07/etymologica-ijscos-en-friscos/
- Van Keymeulen, J. (1989) Woorden om van te snoepen (deel III). In: WVD-Contact 3 (1), 13-16. Universiteit Gent
- Van Renterghem, E., De Tier, V., & Van Keymeulen, J. (Eds.). (2007). Variatie(s) op je bord: dialect en jongerentaal voor eten en drinken. Variaties vzw,.