In het radioprogramma Goeiemorgen Morgen! op Radio 2 van de VRT was de redactie in de derde regionale aflevering op zoek naar een Brusselse of Vlaams-Brabantse uitdrukking. Ze kozen voor het Brusselse ze heeft een poesjenel in haar schuif, waarmee je aangeeft dat iemand zwanger is. Welke andere uitdrukkingen zijn er om aan te duiden dat iemand zwanger is, en waar komt poesjenel vandaan?
Het woord poesjenel is niet onbekend, zeker niet in de Antwerpse regio. Daar heb je immers de poesjenellenkelder, het Antwerpse poppentheater. Een poesjenel is een marionet, een pop van een poppenspel die door twee ijzeren staven bewogen worden. Een afgeleide betekenis is ‘slungel, karakterloos mens, iemand met wie je naar willekeur kunt handelen, een speelpop’. Die tweede betekenis heeft te maken met de houterige bewegingen van de marionetten. Iemand die houterig beweegt, kan dus een slungel of een poesjenel genoemd worden. De uiterlijke kenmerken van de pop worden vergeleken met die van een mens. In sommige dialecten wordt het woord ook gebruikt om een opgedirkte vrouw of een koket meisje te benoemen. In het West-Vlaams wordt poesjenel in die betekenis soms wel verbasterd tot posternel.
Pulcinella
De herkomst van poesjenel brengt je bij de comedia dell’arte. Daarin was il pulcinella het figuurtje dat de gewone man vertegenwoordigde. Hij slaagde er op de een of andere manier altijd in om uit de problemen te komen met een glimlach. Over de etymologie van pulcinella bestaat wat onzekerheid. Het kan een verkleinwoord van het Italiaanse woord voor ‘haan’ zijn. Il pulcinella werd meestal afgebeeld met een snavelachtige neus. Maar sommigen denken dat het misschien wel de naam was van een Italiaanse boer. In het Frans is hij trouwens bekend als polichinelle.
Ze gaat groot
Ze heeft een poesjenel in haar schuif is een Brusselse uitdrukking om aan te duiden dat een vrouw zwanger is. Maar in de dialecten zijn er meer mogelijkheden om gewenste en ongewenste zwangerschappen te benoemen zoals op de kaart in de Database van de Zuidelijk-Nederlandse Dialecten te zien is: ze is in positie; ze is in verwachting, ze is a(l)zo, ze gaat een kind kopen, of ze gaat groot. Vroeger hielden de mensen niet altijd een blad voor hun mond, dus ook ze is vol en ze staat dik waren manieren om te zeggen dat een vrouw zwanger was.
Hoeken van ronde tafels
Het kan zelfs nog wat kleurrijker verwoord worden, zoals ze is tegen de hoek (soms punt) van een (ronde) tafel gelopen, ze is tegen een tafelpoot gelopen, ze is overreden van een bolhoed of ze heeft een hanne in haar peer. Een hanne is een fruitworm. En het kan nog creatiever: ze heeft een haring opgegeten met staart en al of ze heeft op de neus van een dolfijn gezeten. Zwangerschappen worden vaak in verband gebracht met eten: in een appel gebeten hebben, van het pateetje hebben of in ’t pateetje gebeten hebben. Een pateetje is een gebakje. Iemand kan van het hammetje hebben, aan het potje gelekt hebben of er was te veel deeg in haar brood. Ook haar vinger zit door haar kous of een kromme schort/scholk hebben werden genoteerd. Taalgebruikers kunnen heel inventief zijn in het benoemen van het dagelijkse leven. En hoe meer een onderwerp taboe is, hoe meer woorden ervoor lijken te bestaan.
Ongewenst
Als de zwangerschap ongewenst is, kunnen de uitdrukkingen ervoor heel hard zijn. De taalgebruiker was in vroegere tijden niet verlegen om talig scherp uit de hoek te komen. Dat iemand zich heeft laten bedretsen of van een ezel op de jaarmarkt/kermis bescheten is laat duidelijk voelen dat de zwangerschap ongewenst was. Een iets zachtere uitdrukking om die ongewenste zwangerschap te benoemen is ze is met een pakje naar huis gekomen.
- poesjenel in de etymologiebank.nl
- Woorden voor zwanger, zwanger zijn in de woordenbank.be en de elektronische Woordenbank van de Nederlandse Dialecten
- Woorden voor zwanger, zwanger zijn, ongewenst zwanger zijn in de Database voor de Zuidelijk-Nederlandse Dialecten (DSDD)
- De Tier, V. (2023). Wat betekent ze heeft een poesjenel in haar schuif? In: Goeiemorgen Morgen!, Radio 2, VRT, 13 maart 2023