Zo nu en dan zie ik een eekhoorn in mijn tuin voorbijrennen. In mijn dialect heeft het dezelfde naam als in de standaardtaal, maar in Limburg krijgt het dier ook wel andere namen. In de grote dialecttest die in augustus en september georganiseerd werd bij het verschijnen van de Atlas van het dialect in Vlaanderen, kozen heel wat Limburgers voor het woord enkbiegel of enkbeugel: de naam die de eekhoorn in het noordoostelijke deel van Belgisch-Limburg krijgt.
Eekhoorn
Eekhoorn is het bekendste woord in de Zuidelijk-Nederlandse dialecten, zoals ook te zien is op de kaart in de Database van de Zuidelijk-Nederlandse Dialecten (DSDD). Vrijwel iedereen gebruikt het, ook in het noordelijke deel van het Nederlandse taalgebied. Het enige verschil is de uitspraak van eek en hoorn in de verschillende dialecten. Taalkundigen twijfelen nog over de herkomst van het woord. Het eerste deel van het woord verwijst volgens een aantal etymologen naar de eik. Nochtans heeft het dier niet echt een speciale band met een eik en eikels zijn zeker niet zijn enige voedsel. Anderen menen dat het eerste deel teruggaat op een oude Indo-Germaanse wortel die ‘snel bewegen’ betekende of een Indo-Germaans woord dat ‘wezel, eekhoorn’ betekende. Dat eerste deel wordt soms verbasterd tot eenk, zodat er ook vormen als eenkhoorn te vinden zijn in de dialecten.
Hoorn
Over het tweede deel hoorn is er wat meer discussie. Dat is een volksetymologische verbastering. Sommigen denken aan invloed van het fabeldier de eenhoorn, anderen denken dat hoorn of horen zou kunnen samenhangen met de opmerkelijk lange haarpluimen aan de oren, die dan als een soort hoorntjes beschouwd kunnen worden.
Katten
In het oosten van Nederlands-Limburg hoor je ook eekkat, eekkats(je), eekkater of eekpoes(je). In het Duits heet de eekhoorn Eichkätchen. Men vermoedt dat het gemak waarmee zowel de eekhoorn als de kat kunnen klimmen aan de basis liggen van deze woorden. In Belgisch-Limburg vind je nog eekhennetje en eektor. Andere vervormingen zijn eekhoedertje, eekjantje, eekeutelje, eekammetje en eekkoningje. Deze woorden komen echter niet zo veel voor.In het oosten van het taalgebied hoor je ook kateker en zelfs boomloper komt her en der voor.
Inktbuidel
Maar hoe komen de Limburgers dan aan enkbiegel of enkbeugel? Het eerste deel enk of ink is een verbastering van eek en is volksetymologisch met inkt geassocieerd. Biegel is eigenlijk een buidel. Dat woord heeft in een deel van Limburg geen diftongering ondergaan: dat wil zeggen dat de oorspronkelijke ie, de ongeronde vorm van de uu van buudel, gebleven is en dus geen ui is geworden. Dat gebeurt wel vaker bij affectieve woorden. Duivel is in veel dialecten ook duvel of dievel gebleven. Biegel hoor je in diezelfde regio ook vaak voor het scrotum. De d van het oorspronkelijke woord budel/biedel viel weg en werd in de regio waar enkbiegel gebruikt wordt een g. Dat is bijvoorbeeld het geval in woorden als hage ‘houden’ en kiegel ‘kiel’. Geen buidel dus, maar een biegel. Enkbiegel zou je in het Nederlands dus kunnen vertalen als inktbuidel. Maar waarom de Limburgers het dier zo noemen, is onduidelijk.
Ecureuil en notenkraker
In het zuidelijke deel van Frans-Vlaanderen krijgt het dier vaak de naam notenkraker, dat ook hier en daar in Vlaanderen te horen is naast eekhoorn. Het benoemingsmotief is duidelijk. In het noorden van Frans-Vlaanderen is het Franse woord écureuil gewoner. Ecureuil gaat terug op het oudere Latijnse woord scurius dat zelf is afgeleid van het Grieks. De oorspronkelijke betekenis van dat Griekse woord was ‘dier met schaduwgevende staart’. Het Engelse squirrel is trouwens via een omweg ook hiervan afgeleid. Het gaat terug op het Oudfranse escureuil. Het oorspronkelijke woord in het Oud-Engels was acweorna, en dat toont weer wat gelijkenissen met onze eekhoorn.
Met dank aan prof. em. dr. Jan Goossens voor de nuttige informatie.
- Dialectwoorden voor eekhoorn in de Database van de Zuidelijk-Nederlandse Dialecten (DSDD)
- eekhoorn in de Etymologiebank
- Zoek eekhoorn in de elektronische Woordenbank van de Nederlandse Dialecten (eWND) en woordenbank.be
- eekhoorn in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT)
- Artikel van Ton den Boon: Hadden eekhoorntjes ooit hoorntjes?