Kerstmis is niet alleen een tijd van kersttruien, -bomen en -liedjes, maar ook van quizzen. Hier komt er een: welk woord hoort niet in het rijtje thuis: wetenschapper, gieter of driewieler?
Trui met kerstmotiefje
Veruit de meeste woorden die we in het Nederlands gebruiken zijn geleed: ze zijn opgebouwd uit kleinere delen, zoals kersttrui en kerstboom. We noemen dit soort woorden samenstellingen. Samenstellingen zijn ontzettend handig. Met een beperkte verzameling basiswoorden kunnen we er een eindeloze hoeveelheid nieuwe woorden mee bouwen. En die woorden zijn ook nog eens relatief makkelijk te begrijpen, omdat we de betekenis van de basiswoorden al kennen: kerst+trui is een trui met een kerstmotiefje, kerst+boom is een boom die we rond kerst in de kamer zetten.
Naast samenstellingen zijn er ook afleidingen, zoals kerstachtig of bakker. Het verschil met samenstellingen is dat afleidingen een woorddeel hebben dat niet zelfstandig kan voorkomen, een zogeheten affix. Kerst+achtig: iets met kerst te maken hebbend, bak(k)+er: iemand die bakt.
Driewiel
En daarmee zijn we terug bij de quizvraag van het begin. Want de drie woorden die we gaven zijn alle drie geleed. Een wetenschapper is iemand die zich met wetenschap bezighoudt: wetenschap+er. Een gieter is een voorwerp waarmee je kunt gieten: giet+er. Beide zijn afleidingen. En driewieler? Is dat een afleiding, driewiel+er? Nee, want een driewiel bestaat niet. De driewieler hoort dus niet in het rijtje thuis.
Maar wat is driewieler dan wel? Een samenstelling van drie+wieler? Ook niet, want wat is een wieler? Driewieler is wat we een samenstellende afleiding noemen: een combinatie van samenstelling en afleiding. Iets met drie wielen. Andere voorbeelden zijn werknemer, onderzeeër, tweepersoonsbed, adembenemend en kortademig.
We wensen we u een goedgemutst kerstfeest, met een heerlijke vijfgangenmaaltijd.