Op 1 september 2021 is het 100 jaar geleden dat Willem Frederik Hermans (1921-1995) het levenslicht zag. Samen met Gerard Reve en Harry Mulisch wordt hij gerekend tot De Grote Drie: de belangrijkste naoorlogse schrijvers van Nederland.
Naast zijn wetenschappelijk werk – Hermans promoveerde in 1955 cum laude in de fysische geografie en was van 1953 tot 1973 wetenschappelijk medewerker aan de Rijksuniversiteit Groningen – publiceerde hij een eindeloze stroom geschriften: romans, novellen, verhalen, gedichten, toneelstukken, scenario’s, essays, kritieken en – vlijmscherpe – polemieken.
Het honderdste geboortejaar van Hermans inspireerde ons tot het maken van een gelegenheidswoordenboekje. Hierin staan alle trefwoorden uit het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), waarbij citaten uit het werk van Hermans zijn opgenomen. Het grootste gedeelte is afkomstig uit De donkere kamer van Damocles (1958), de oorlogsroman waarmee Hermans nationale erkenning kreeg.
Elk trefwoord bevat een link naar de onlineversie van het WNT. Na elk trefwoord volgt de definitie ervan in de betekenis die Hermans heeft gebruikt én het bijbehorende citaat uit het WNT. Met dit woordenboekje hoopt het Instituut voor de Nederlandse Taal in dit jubileumjaar het werk van Hermans levend te houden.
ballpoint
balpen.
Zij zocht in haar tas, toen kwam er een schrijfinstrument tevoorschijn dat hem in verbazing bracht. Het leek op een vulpotlood, maar het schrift dat het voortbracht, zag eruit of het met inkt was geschreven. — Wat is dat voor een ding? Hij griste het uit haar hand. Aan het spits toelopende uiteinde merkte hij een klein kogeltje op. — Dat is een ballpoint. Is dat zo bijzonder? — Die dingen bestaan hier niet. Gebruik het nooit meer! De Duitsers hebben dat nog niet uitgevonden …. — In Engeland hebben ze me nooit gezegd dat ik het niet mocht meenemen
(De donkere kamer van Damocles 1958: 57)
bikini
tweedelig badpak voor vrouwen dat bestaat uit een broekje zonder pijpen en een bovenstuk voor de buste.
Meisjes in bikini, armen wuivend uit onthaarde oksels, zoemen in een motorbootje rond een oorlogsschip
(Een wonderkind of een total loss 1967: 150)
bioscoop
(metonymisch) film, filmvoorstelling. Een bioscoop(je) nemen, pikken e.d., een filmvoorstelling bezoeken, naar de bioscoop gaan.
Hij liep iedere middag in de stad. Tegen vieren nam hij een bioscoop,
(De tranen der acacia’s 1949: 287)
butagasstel
verwarmings- of kooktoestel op butagas.
Op een wrakke tafel in de hoek van de kamer staat een butagasstel,
(Een wonderkind of een total loss 1967: 54)
cicerone
persoon die bezoekers van een bepaalde streek, stad e.d. rondleidt, hen op allerlei bijzonderheden wijst en daarover informatie verschaft; gids.
De huizen gingen meer en meer over in ruïnes. “Wanneer is dit gebeurd?” vroeg Arthur, “vertel mij alles als een cicerone“,
(De tranen der acacia’s 1949: 302)
claxonneren
inzonderheid van auto’s: met een claxon toeteren, met een claxon een waarschuwingssignaal geven.
Hij (zekere passagier in een auto) keek links en rechts. — Hier linksaf! riep hij. Niet de brug overgaan! De motorrijders (t.w. zeker escorte) waren al halverwege de Utrechtse Brug. Selderhorst remde en claxonneerde tweemaal. Daarna draaide hij linksaf,
(De donkere kamer van Damocles 1958: 340)
commentator
in het algemeen persoon die commentaar op iets geeft, gebeurtenissen van een uitleg, verklaring, van opmerkingen voorziet. Ook toegepast op een dergelijk persoon die deel uitmaakt van een toneelstuk, opera e.d., op de stem die in een film becommentarieert wat daarin vertoond wordt e.d.
De stem van de commentator bleef maar doorpraten, de muziek zwol aan als hij zweeg,
(De tranen der acacia’s 1949: 349)
conservering
het tegengaan van bederf, verrotting, schimmel e.d.; het beschermen tegen de invloeden van weer, lucht, water e.d. Ook in toepassing op de onopzettelijke conservering van wat zich in den grond bevindt.
De lichamen (t.w. die uit zeker massagraf) zijn tamelijk slecht geordend opgeslagen en verkeren niet in de best mogelijke staat van conservering,
(De donkere kamer van Damocles 1958: 365)
demarreren
de motor van een auto starten.
De (Duitsche) officier liep achter de wagen om als een taxichauffeur, stapte in, sloeg het portier dicht en demarreerde. De Duitser … zei toen zij reden, geen woord meer,
(De donkere kamer van Damocles 1958: 287)
dieselaggregaat
Op een grasveld … stond een dieselagregaat blauwe damp uit te stoten in de mistige lucht. Kabels liepen van het agregaat naar de barakken in de buurt,
(De donkere kamer van Damocles 1958: 365)
emulsie
(fotografie) op celluloid, glasplaten e.d. aangebrachte lichtgevoelige laag die bestaat uit gelatine of een gelijkaardige substantie waarin halogeenzilver zeer fijn is verdeeld.
Een film … die bestaat in hoofdzaak uit twee dingen: een strook celluloïd, wat wij noemen de emulsiedrager en op dat celluloïd een laagje gelatine, wat wij noemen de emulsie. De emulsie is de lichtgevoelige laag,
(De donkere kamer van Damocles 1958: 100)
etalage
uitstalkast.
Hij liep naar de étalage en schoof het gordijntje opzij dat de uitstalkast van achteren afsloot,
(De donkere kamer van Damocles 1958: 48)
extraheren
(geneeskunde) uittrekken; in de tandheelkunde, met betrekking tot kiezen.
De kans dat je, zoals in dit gebit hier, nog eens bij een ander zult aantreffen: een inlay in de derde molaar links onder … de hoektand geëxtraheerd … nee, nee, de kans dat het gebit van iemand anders er precies zo uitziet, is te verwaarlozen,
(De donkere kamer van Damocles 1958: 364)
gangkast
Zij maakte de gangkast open. Hij nam de zoldersleutel eruit, liep naar het portaal en ging de trap op,
(Ik heb altijd gelijk 1951: 259)
geouwehoer
het telkens of voortdurend ondegelijk of zonder kennis kletsen; gezever, gezanik, gezeur, gezwam.
Hij voelde dat hij een idiote toespraak ging houden, maar alles was beter dan te luisteren naar dit soort geouwehoer, dat hij al jaren had gehoord,
(Ik heb altijd gelijk 1951: 28)
geraffineerd
(figuurlijk) verfijnd, subtiel; in negatieve zin.
Had iemand een ergste vijand, hij zou alle duivels uit de hel bidden om hem het idee aan de hand te doen zo geraffineerd wraak te nemen,
(Een wonderkind of een total loss 1967: 82)
gilette
scheermes van het merk Gilette; vervolgens ook gebruikt voor andere scheermesjes met dezelfde vorm, vooral een rechthoekig veiligheidsscheermesje uit dun buigzaam metaal; ook ter aanduiding van de houder van zodanige mesjes.
Hij had een gilette van massief zilver die twee ons woog,
(Ik heb altijd gelijk 1951: 56)
glas-in-lood
samenstel van gekleurde of ongekleurde ruitjes van glas, gevat in dunne roeden en randwerk van lood.
De tussendeuren met glas-in-lood waren dicht,
(De donkere kamer van Damocles 1958: 292)
identiteitsbewijs
document waaruit blijkt wie iemand is of wat iets is in juridische zin; legitimatiebewijs.
Ik heb in Engeland een persoonsbewijs gekregen, natuurlijk, maar de mensen waar ik vannacht ben geweest, zeiden dat dit identiteitsbewijs helemaal niet deugt,
(De donkere kamer van Damocles 1958: 63)
inductieklos
toestel tot het opwekken van inductiestromen.
Ik lig wakker van galvanometers, inductieklossen en leclanché-elementen, zoals een ander van cowboys, paarden en indianen,
(Een wonderkind of een total loss 1967: 26)
kibboets
collectieve onderneming, (inzonderheid landbouw)kolonie van pioniers in Israël waar het privébezit en de hiërarchie zijn afgeschaft en waar men zich wijdt aan den opbouw en de exploitatie van het land.
— Weet je wat dat is, een kibboets …? Een kibboets, dat is een boerderij met loopgraven en prikkeldraad eromheen en daar weer omheen zit een wilde horde van tot de tanden gewapende Arabieren. Hoe wil je dat wij haar (t.w. een naar Israël geëmigreerde getuige) uit haar kibboets halen om haar eventjes te verhoren? (een politie-inspecteur spreekt),
(De donkere kamer van Damocles 1958: 338)
loyaliteitsverklaring
verklaring dat men zich loyaal zal opstellen ten aanzien van iemand of iets.
Hij wou dat ik … kalm mijn studie voortzette. Om dat te kunnen doen, moest je een loyaliteitsverklaring tekenen voor de Duitsers,
(Ik heb altijd gelijk 1951: 20)
meccanodoos
doos met constructie-onderdelen van meccano. Naar gelang van de inhoud en de modellen die men ermee kan maken in verschillende groottes verkrijgbaar.
Thuis monster ik de inhoud van mijn kleine meccanodoos. Het is een meccanodoos van het kleinste type, het laagste nummer, waar je niet veel meer dan een molentje of een kruiwagen van bouwen kunt,
(Een wonderkind of een total loss 1967: 30)
natriumlamp
ontladingslamp die geel licht uitzendt als gevolg van een ontlading in natriumdamp.
Op het uiteinde van een der pieren brandde een natriumlamp,
(Ik heb altijd gelijk 1951: 26)
pantserglas
Grauw morgenlicht hing in het ziekenzaaltje, waarvan de muren lichtblauw gekalkt waren …. Er waren geen ramen in, maar de zoldering bestond uit naast elkaar gelegde puntdaken van pantserglas,
(De donkere kamer van Damocles 1958: 381)
Hij keek recht omhoog naar het dak van troebel pantserglas en dacht: hier word ik nooit beter,
(De donkere kamer van Damocles 1958: 382)
pin-up
in een geïllustreerd tijdschrift afgedrukte foto van een seksueel aantrekkelijke vrouw, bedoeld om aan de muur te hangen; ook: op een dergelijke foto afgebeelde vrouw.
In de geïllustreerde tijdschriften die zich uitsluitend bezighouden met het afdrukken van ‘pin-ups‘, wordt dikwijls de naam van het model vermeld, haar salaris, hoeveel echtscheidingen zij achter de rug heeft, hoeveel bontmantels zij bezit en in hoeveel cafetaria’s zij haar dollars heeft belegd,
(Het sadistische universum 1949: 54)
Nog minder dan de filmoperateur heeft de vervaardiger van ‘pin-ups‘ zich aan waarheid en gelijkenis te storen,
(Het sadistische universum 1949: 57)
pin-upfotograaf
De pin-up fotograaf maakt een op zichzelf staand ‘kunstwerk’, precies als de tekenaar van Esquire,
(Het sadistische universum 1949: 57)
pin-upgirl
jonge vrouw die met name vanwege haar lichamelijke aantrekkelijkheid het onderwerp is van in bepaalde tijdschriften afgedrukte foto’s die door bewonderaars aan de muur geprikt kunnen worden.
De absolute pin-up girl is qua talis anoniem en de meeste pin-up girls die men in het dagelijks drukwerk ontmoet, zijn dat dan ook inderdaad,
(Het sadistische universum 1949: 47)
Even merkwaardig is het dat fatsoenlijke lieden die Maja of Olympia niet aan hun muren zouden dulden, zonder enige schaamte tijdschriftjes met pin-up girls in hun fauteuils laten slingeren,
(Het sadistische universum 1949: 57)
preambule
inleiding, voorwoord; uitweiding vooraf.
Misschien vraagt iemand zich af waarom ik deze confidenties laat voorafgaan aan een reeks verhalen die met mijn persoonlijke lotgevallen niets te maken hebben. Het is omdat ik zelf niet kan bewijzen waarom zij met mijn persoonlijke lotgevallen niets te maken hebben …. En voor wie dit allemaal te ingewikkeld vindt, voor hem wordt deze preambule dan toch in ieder geval gerechtvaardigd doordat zij enz.,
(Paranoia 1953: 16)
retoucheertechniek
De hulpmiddelen der kunstfotografie en de moderne retoucheertechnieken hebben … de natuurgetrouwheid van foto’s nog problematischer gemaakt, dan zij altijd al was,
(Fenomenologie van de pin-up girl 1950: 16)
schaamhaar
gewoonlijk als collectivum, het haar dat in de schaamstreek, inzonderheid op de schaamboog groeit.
Zij krabbelen zich in het schaamhaar,
(Paranoia 1953: 16)
sightseeing
het als toerist (vluchtig) bezichtigen van de (belangrijkste) bezienswaardigheden van een plaats, inzonderheid een stad.
“Ja, ik dacht even na” zei hij. “Teveel”, zei Gaby, “kijk liever om je heen. Doe wat aan sightseeing. Daar is de Colonne du Congrès. Heb je die al gezien?”,
(De tranen der acacia’s 1949: 301)
u
persoonlijk voornaamwoord; in de betrekkingen tussen familieleden.
Toen ik het (t.w. een koekje) opgegeten had, vroeg mijn moeder aan mijn vader: “Wat dunkt U vader, zouden we hem nog een tweede koekje geven?”,
(Ik heb altijd gelijk 1951: 20)
uit
bij de aanduiding van de lichamelijke of maatschappelijke afkomst, de afstamming. Geboren uit.
Hij had moeite zijn lachen te bedwingen, omdat hij bedacht hoe hij hier, hij, O., 500 gulden beloning, onder de neus van de Duitsers bloemen ging brengen aan zijn uit een jodin geboren kind,
(De donkere kamer van Damocles 1958: 281)
uitblazen
(lucht, rook, damp, geur e.d.) naar buiten blazen, uit de mond blazen.
Kriminalrat W. zat over zyn kop (koffie) te blazen en te slurpen, blies ten slotte met bolle wangen lucht uit,
(De donkere kamer van Damocles 1958: 181)
viool
aangenaam riekende bloem of plant.
O. (lag) op de grond … E (hurkte) naast O. ’s hoofd … Hij rook naar viooltjes,
(De donkere kamer van Damocles 1958: 187)
viriel
mannelijk; eigen aan —, van of als van een (volwassen) man.
Of het leven een enorme vrouw was, van wie zelfs de zweetlucht in werkelijk viriele mannen niet anders dan een onoverwinnelijke extase ontketende,
(De donkere kamer van Damocles 1958: 219)
visie
beeld, voorstelling, gedachtebeeld.
Hij voelde dat hij een idiote toespraak ging houden … Hij werd meegesleurd door een lint van visies dat zich ontrolde in zijn hersens en uit hem getrokken werd uit zijn mond,
(Ik heb altijd gelijk 1951: 28)
vlies
samenhangend laagje van meerdere consistentie dat zich in bepaalde omstandigheden op een vloeistof vertoont. Oorspronkelijk en bepaaldelijk zulk een laagje dat zich vormt op afkoelende gekookte melk en op melkspijzen.
Een glooiend dek van stenen en zand, dat … gerimpeld is als een vlies op gekookte melk,
(Nooit meer slapen 1966: 201)
wapendropping
het droppen van wapens, inzonderheid tijdens W.O. II ten behoeve van het verzet; ook: keer dat wapens gedropt worden.
Waar hebben jullie over gepraat? — Over de wapendropping die komen zou. Osewoudt zei nog dat hij hoopte dat er ontstekingspotloden bij zouden zijn,
(De donkere kamer van Damocles 1958: 184)
zenuwtrilling
Tegenover hen zat niemand. Op dezelfde bank als zij, zat een bejaarde dame met een zenuwtrilling in haar hals, waardoor haar hoofd geen enkel ogenblik in rust was,
(De donkere kamer van Damocles 1958: 147)