Al eens geluisterd naar de podcastserie Het Dialectenbureau over de dialecten in Nederland? De serie is een samenwerking van NPO Luister en Omroep Max en wordt gepresenteerd door Marc van Oostendorp. Aflevering 7 gaat over dialect en feesten. Behalve carnaval komt ook de Zwarte Cross aan bod: een groot festival in de Achterhoek met muziek en motorcross. De streektaal is daar nooit ver weg. Op de festivalposter van dit jaar staat de slogan Nøhlen is dodelijk. Maar wat betekent neulen en waar wordt het gebruikt?
Niet zeuren
Neulen betekent ‘zeuren, zaniken’. Op de Zwarte Cross moet je genieten, en wordt er dus niet gezeurd, en dat kun je volgens sommigen maar beter in het Achterhoeks zeggen: Nøhlen is dodelijk. Elders wordt het als nullen of nuilen gespeld. Het woord is niet enkel in de Achterhoek bekend, maar je hoort het toch vooral in de dialecten in het oosten van Nederland, van Groningen tot Limburg. In de Database van de Zuidelijk-Nederlandse Dialecten (DSDD) werd het zowel in Belgisch- als Nederlands-Limburg opgetekend in de betekenis ‘zeuren’, ‘aanhoudend klagen’ of ‘drenzen’. Koeien kunnen ook neulen. Ze loeien dan zachtjes. Over de grens met Duitsland is het werkwoord ook niet onbekend. Zelfs in het Afrikaans wordt neul gebruikt. In de Nederlandse standaardtaal daarentegen is het zo goed als verdwenen.
Brommen
De herkomst van neulen is niet zeker. De onderliggende betekenis zou ‘brommen’ kunnen zijn. Neulen wordt door de meeste etymologen dus als een klanknabootsend woord geïnterpreteerd. Zeuren, drenzen of loeien doe je immers niet in stilte. Anderen denken dat het werkwoord neutelen ‘talmen; zeuren’ aan de basis ligt.
Vijlen, zagen en mauwen
Op de dialectkaart zeuren van de DSDD is neulen niet zo gemakkelijk te vinden. Het werd vier keer opgetekend in Limburg. De vorm nullen werd in Brabant twee maal opgegeven. Op de dialectkaart van drenzen ‘op een huilende toon blijven zeuren’ is het woord iets vaker te zien, vooral in het noordelijke deel van Nederlands-Limburg. Het meest gebruikte woord in de Zuidelijk-Nederlandse dialecten voor ‘zeuren’ is zaniken. Het deelt de top-vijf met zeveren, zagen, zeuren en zemelen. En waar gezaagd wordt, wordt ook wel eens gevijld. Vijlen in de betekenis ‘zeuren’ is vooral in West- en Oost-Vlaanderen bekend. Melken, mauwen, zeiken en neuten halen de top-tien. Neuten blijft beperkt tot Oost-Vlaanderen. Mauwen is dan weer typisch Brabants, maar is ook in Drenthe en Overijssel, en zelfs in Zuid-Afrika bekend. Moe nie mou nie betekent ‘zeur toch niet’; het is de titel van een boekje over het Afrikaans. Mauwen is net als neulen een klanknabootsend woord. Het wordt vooral gebruikt voor het geluid dat katten voortbrengen.
Memmen
Minder frequent zijn zauwelen en ouwmemmen (beide in het zuiden van Nederlands-Limburg), naast het iets gebruikelijkere memmen. Een ander Brabants woord is moesjanken, waarin moes waarschijnlijk afgeleid is van moezen ‘pruilen’ (zie hiervoor een eerdere aflevering van Uit de streek). Behalve de hier opgesomde woorden, zijn er nog een hele rits werkwoorden om in het dialect te zeuren, zoals te zien is op de kaart van de DSDD. Misschien handig om ideeën te verzamelen voor een slogan in een ander dialectgebied.
- De woorden voor zeuren en drenzen in de Database voor de Zuidelijk-Nederlandse Dialecten (DSDD)
- neulen in de woordenbanken e-WND en woordenbank.be
- neulen in de etymologiebank.be
- Het Dialectenbureau van NPO Luister en Omroep Max
- moesjanken, in: Uit de streek, op: ivdnt.org, 13/01/2021
- Sterkenburg, P. van (2015). Moenie mounie, niet mekkeren. Afrikaans met een glimlach. Scriptum.