Instituut voor de Nederlandse Taal
De populaire uitdrukking zo gek als een deur betekent ‘stapelgek’. Wat is er nu zo gek aan een deur? Het antwoord luidt: niets. Het Nederlandse woord deur is een typisch voorbeeld van een erfwoord, een woord dat al sinds mensenheugenis voorkomt in de taal. Het woord betekent volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) ‘Door…
Het wad is niet alleen een bijzonder natuurverschijnsel, maar ook een bijzonder woord. Het is het eerste woord dat gevonden is op Nederlands grondgebied. Maar is het daarmee ook het oudste Nederlandse woord? Vanaf ongeveer de vijfde eeuw na Christus spreken we van het Nederlands als zelfstandige taal. Voor die tijd maakt de taal die…
Ladderzat betekent ‘zeer dronken’. Het eerste deel van de samenstelling heeft, net als bijvoorbeeld in straalbezopen, stomdronken en apezat, een versterkend effect. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) vermeldt in 1911 een werkwoord ladderen, dat in de studententaal van toen ‘iemand op een ladder thuisbrengen’ betekent. Iemand die ladderzat is, is dus iemand die zo…
Met het achtervoegsel -sel worden in het Nederlands vooral zelfstandige naamwoorden gevormd uit werkwoordstammen. Bijvoorbeeld: het zelfstandig naamwoord deksel ontstaat uit het werkwoord dekken door het achtervoegsel -sel aan de stam dek toe te voegen. De betekenis van -sel kan per woord verschillen: Het geeft het product of het resultaat aan van de handeling die…
De spelling-Siegenbeek (1804) is de eerste officieel vastgelegde spelling van de Nederlandse taal. Het welbekende Groene Boekje maken we pas vanaf 1954. Onze eerste officiële spelling ontleent zijn naam aan Matthijs Siegenbeek. Deze hoogleraar kreeg van de overheid de opdracht een uniforme spelling op te stellen. Volgens hem moest de spelling zoveel mogelijk de uitspraak…
In de middeleeuwen kende men de uitdrukking al moeder ene. Daarin betekende het woord ene ‘verlaten van, verlaten door’. Al moeder ene betekende dus ‘zelfs door zijn moeder verlaten’. Ene verdween in deze betekenis echter uit het actieve taalgebruik en werd in de zeventiende eeuw vervangen door het nog wel bekende alleen ‘eenzaam, verlaten’. Al…
Bak betekent in het Middelnederlands ‘rug’, vergelijk ook het Engelse back. Achterbaks betekende dus letterlijk ‘achter de rug van iemand’. Hierbij ontstond al vroeg een figuurlijke betekenis ‘stiekem; zonder dat iemand het ziet of merkt; buiten iemand om’. Het oudste voorbeeld van dit figuurlijke gebruik stamt uit de vijftiende eeuw. Omdat je rug alleen maar…
De tussenklanken -s en -en in samenstellingen zijn niet zonder meer gelijk aan meervoudsuitgangen. Er is echter wel een relatie met het meervoud als je kijkt naar de systematiek. Woorden met een meervoud op -s krijgen nooit een tussenklank -en, tenzij het om woorden gaat die daarnaast ook een meervoud op -en hebben (bijvoorbeeld directeurskamer,…
Het achtervoegsel -waarts is een afleiding van het Middelnederlandse bijwoord wart, wert met de betekenis ‘naar, in de richting van’. Het is een vorming bij het werkwoord worden in zijn oorspronkelijke betekenis ‘draaien, (zich) wenden’.
In de zestiende eeuw namen de Portugezen vanuit China zaden mee van een zoete citrusvrucht. Deze vrucht verspreidde zich in de daaropvolgende eeuwen via Italië al snel over heel Europa en kreeg de naam van het land van herkomst: ‘China’s appels’ of ‘appels van China’. Omdat China in die tijd ook wel als Sina gespeld…
De vraag luidde: “Als wij voldoende hadden gegeten en niet nog eens opgeschept wilden hebben, moesten wij zeggen: ‘Ik heb mijn competentie.’ Nu kan ik nergens terugvinden waar dit vreemde gezegde vandaan komt. Kunt u helderheid verschaffen?” Voor het antwoord moeten we diep in het verleden duiken. Als we genoeg gegeten hebben, kunnen we neutraal…
Het woord kruiperig is een regelmatige afleiding van de stam van het werkwoord kruipen met het achtervoegsel -erig. Het suffix -erig is productief, dat wil zeggen dat het nog altijd gebruikt wordt om er woorden mee te vormen. Meestal wordt het achter een werkwoordstam geplakt (bijterig, huilerig, rillerig), maar ook wel achter een bijvoeglijk naamwoord…
Koeterwaals is een term die gebruikt wordt om onbegrijpelijk taalgebruik aan te duiden. De oudste vermelding van koeterwaals dateert uit de negentiende eeuw, maar al in de zeventiende eeuw vinden we in het Nederlands het zelfstandig naamwoord koeterwaal voor ‘iemand die een onverstaanbare/onbegrijpelijke taal spreekt’ en het werkwoord koeterwalen ‘een onverstaanbare/onbegrijpelijke taal spreken’. Ook koeterwaals is…
Zich beseffen is een contaminatie van twee werkwoorden die hetzelfde betekenen, namelijk zich realiseren en beseffen. Onder invloed van het formelere zich realiseren is men in de spreektaal ten onrechte ook beseffen als wederkerend werkwoord gaan gebruiken en worden constructies als ik besef me dat ik fout zit en zij beseft zich niet wat zij…
Angstgegner, chocoladebeen, thuisfluiter: voetbal is een onuitputtelijke bron van aansprekende woorden. Een gelegenheidswoordenboekje met voetbalwoorden uit 2012.
Een moedervlek is een donkere pigmentvlek op de huid. Vroeger dacht men dat deze vlekken aangeboren waren, maar meestal ontstaan ze pas in de eerste jaren na de geboorte. Het woord komt al zeker sinds 1761 in het Nederlands voor. Zulke vlekken werden vroeger ook wel maanvlekken of muizenvlekken genoemd. De benaming moedervlek verwijst naar…
Het Nederlandse woord haan betekent etymologisch ‘de zanger’ en houdt in tal van talen verband met een werkwoord dat ‘zingen’ betekent. Net als de haan zijn sprinkhanen en krekels in staat om te ‘zingen’: ze maken tjilpende of tsjirpende geluiden door met de achterpoot tegen de vleugel te wrijven. Het verband tussen de haan en…
Sjoelbak is afkomstig van het Friese woord sjoeltafel. Dit was een lange tafel met aan de zijkanten opstaande randen en aan de achterkant een aantal vakjes waar je schijven in moest zien te schuiven om punten te verdienen. Later gebruikte je een losse bak die als je ging spelen op de tafel gelegd kon worden.…
Doni (uitspraak: ‘donnie’) en barki komen allebei uit het Surinaams. In het Surinaams betekende doni eerst alleen ‘muntstuk van tien cent’, en later ook ‘biljet van tien gulden’ of ‘bedrag van tien gulden’. Barki betekent ‘biljet van honderd gulden; bedrag van honderd gulden’. In het Surinaams kunnen die twee woorden door iedereen gebruikt worden, maar…
Vanaf begin februari 2012 zijn Marijke Mooijaart en Nina Bouwmeester (beiden van het INL) bezig met het lemmatiseren van zo’n duizend brieven uit de 17e en 18e eeuw. Lemmatiseren wil zeggen dat aan alle woorden en woordvormen een moderne standaardvorm wordt gehecht, zodat de teksten gemakkelijk doorzoekbaar worden. Deze brieven maken deel uit van het…
De verkiezing van het neologisme van het jaar 2011 heeft een overduidelijke winnaar opgeleverd: wildbreien. In deze crisistijd is er kennelijk behoefte aan iets vrolijks en het wildbreien – ook straatbreien genoemd – heeft er letterlijk voor gezorgd dat het straatbeeld opgevrolijkt wordt. Goede tweede was de woordspeling infobesitas, een woord dat inspeelt op een van de schaduwkanten van onze informatiemaatschappij.…
Elk jaar zetten we een selectie uit onze rubriek Neologisme van de week op een rij, voor elke maand een woord. Een terugblik op 2011 in twaalf nieuwe woorden.
RSI kennen we, maar er zijn nog tientallen andere klachten en syndromen die veroorzaakt worden door het gebruik van moderne apparaten en media zoals de mobiele telefoon en Facebook.
Alle termen uit alle sporten beschrijven, dat lukt geen mens. Toch hebben we er in het Algemeen Nederlands Woordenboek al veel verzameld, van ‘aanwijsplaats’ tot ‘walk-over’. Een selectie.
In 2010-2011 kostte het in België en Nederland veel moeite om een kabinet te vormen. De (in)formateurs hadden er een zware kluif aan. Wij hebben in dit gelegenheidswoordenboekje veelvoorkomende termen uit die onderhandelingsfase verzameld.
Elk jaar leveren Prinsjesdag, de troonrede, de miljoennenota en de algemene beschouwingen weer ’trendy’ woorden op. Dit is een verzameling uit 2011.