Op vrijdag 26 januari vond in Leiden het symposium Taal tot op de bodem plaats, dat werd georganiseerd ter gelegenheid van het officiële afscheid van Nicoline van der Sijs van het Instituut voor de Nederlandse Taal (INT). Aan het eind van dat symposium kreeg zij uit handen van Frieda Steurs, directeur van het INT, de Matthias de Vriespenning overhandigd vanwege haar uitzonderlijke verdiensten voor de (historische) taalkunde in het algemeen en de lexicografie in het bijzonder. Dankzij haar inzet bestaat er inmiddels een indrukwekkende lijst van databanken en websites voor taalkundig onderzoek en in de komende jaren zullen er daaraan ongetwijfeld nog enige worden toegevoegd.
Vrijwilligers
Bij het uitvoeren van haar ideeën maakt Nicoline van der Sijs dankbaar gebruik van de door haar opgerichte Stichting Vrijwilligersnetwerk Nederlandse Taal. Deze vrijwilligers spelen een belangrijke rol bij het digitaal beschikbaar maken van – vooral – historisch taalmateriaal. Enkele jaren geleden hebben een paar honderd van hen honderden zeventiende-eeuwse kranten letter voor letter overgetikt. Het resultaat van hun inspanningen is sinds vorig jaar doorzoekbaar in het Couranten Corpus.
Maar Nicoline van der Sijs gaat voor taal altijd tot op de bodem! Op dit moment zijn enige tientallen vrijwilligers bezig om nog meer zeventiende-eeuwse kranten uit Delpher beter toegankelijk te maken. Anders dan voorheen worden deze niet overgetypt. Voor deze tweede selectie maken vrijwilligers gebruik van Transkribus. Dit programma kan met behulp van AI een foto van een krant omzetten naar een bewerkbare tekst. Dat gaat over het algemeen heel goed. Meer dan 95% van de tekst wordt correct herkend. Voor het verbeteren van het resterende deel blijft de bijdrage van de vrijwilligers onontbeerlijk.
Warping
Soms ligt de foutenmarge bij Transkribus een stuk hoger. Dat is bijna altijd toe te schrijven aan een verschijnsel dat in het Engels bekend staat als warping, een term die Trekkies waarschijnlijk direct in verband brengen met de fictieve warpaandrijving uit de sciencefictionserie Star Trek. Om de platte kranten goed te kunnen bewaren werden ze ingebonden tot dikke boeken. Als je zo’n boek openslaat, is de tekst niet altijd goed leesbaar, zoals op de onderstaande foto te zien is. Het menselijk brein kan een gekromde tekst – zolang de letters tenminste niet in de rug verdwijnen – over het algemeen gemakkelijk lezen, maar Transkribus kan daar beduidend minder goed mee uit de voeten.
Scheel
In de instructie die de vrijwilligers van dit krantenproject kregen, kwam de term warping een paar maal voor. Zijn er geen goede Nederlandse alternatieven voorhanden voor dat Engelse woord, vroeg een van de vrijwilligers. Ja, die zijn er zeker. Een ervan is kromtrekking. Poëtischer is de uit de boekbinderij afkomstige term kneepschaduw. Beide termen zijn niet als lemma te vinden in het Woordenboek der Nederlandsche Taal.
Het mooiste Nederlandse equivalent voor warping, dat wel een eigen ingang heeft gekregen, is scheluwte, ‘de toestand op onregelmatige wijze eenigszins uit het platte vlak gebogen te zijn’. Dat woord bestaat uit het bijvoeglijk naamwoord scheluw en het achtervoegsel -te. Scheluw is een andere vorm van scheel, een woord dat we in die vorm als toenaam voor een scheel persoon al aantreffen in de twaalfde eeuw.
Wilt u nog meer weten over de etymologie van scheel, kijk dan eens op Etymologiebank.nl, een website die tot stand is gekomen op initiatief van – u raadt het al – Nicoline van der Sijs.
- kneep in het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT)
- scheel in het Vroegmiddelnederlands Woordenboek (VMNW), in het Middelnederlandsch Woordenboek (MNW), in het WNT, op Etymologiebank
- scheluw in het Oudnederlands Woordenboek (ONW), in het MNW, in het WNT
- scheluwte in het WNT
- –te in het WNT
- Zie ook: Oud nieuws, een online gelegenheidswoordenboekje met bijzondere woorden uit 17e-eeuwse kranten