Met de klanken k, l, m en e kun je woorden als melk en klem maken. Je kunt ze ook anders ordenen, zoals mekl, maar dat levert geen goed woord op. Dat is vreemd: kl is een prima klankcombinatie, die niet alleen in klem voorkomt, maar ook in woorden als klein, klink en kleuterklas. Andersom is hetzelfde aan de hand met lk, dat gewoon voorkomt in melk, balk en dolk, maar fout klinkt in lkem. Blijkbaar kan de klankvolgorde lk wel aan het einde van een woord voorkomen, maar niet aan het begin. Waarom eigenlijk?
De opbouw van een lettergreep
Voor het antwoord moeten we kijken naar de lettergrepen van een woord: lo.pen, kleu.ter.klas, sprui.tje. Een lettergreep kun je ook weer onderverdelen, namelijk in een aanzet, een nucleus en een coda. In het woord klomp, dat uit één lettergreep bestaat, is kl- de aanzet, o de nucleus en -mp de coda. En voor elk van deze lettergreepdelen gelden beperkingen. Zo is kl een prima aanzet, maar geen goede coda. Andersom is lk een uitstekende coda, maar een vreselijke aanzet. En zo zijn er nog talloze andere voorbeelden (fr/rf in fris/erf, gl/lg in glas/alg, enz).
Sonoor of niet sonoor?
De plaats in de lettergreep bepaalt dus of een klankcombinatie mogelijk is of niet. Maar waarom is dat dan het geval? Dat heeft te maken met het begrip sonoriteit, dat je zou kunnen omschrijven als de volheid van een klank. Klinkers zijn het meest sonoor, medeklinkers het minst, zoals te zien is in de sonoriteitsschaal hieronder.
In een lettergreep moet de sonoriteit eerst toenemen tot aan de klinker in het midden van de lettergreep, en daarna weer afnemen. Het is een graduele schaal, zo is de plofklank k minder sonoor dan de l. En daarom is aan het begin van een lettergreep kl mogelijk, maar aan het einde juist de omgekeerde combinatie lk.
Lees meer over lettergrepen en het sonoriteitsprincipe in de Algemene Nederlandse Spraakkunst (e-ANS).