Vanwege een serververhuizing in het datacenter van de Universiteit Leiden is ivdnt.org op 27 november 2024 tijdelijk niet bereikbaar.
Onze excuses voor het ongemak!
Instituut voor de Nederlandse Taal
Dit evenement is voorbij. Hun hebben, collegaatjes & uitrollen. Op woensdag 11 oktober 2017, tijdens de Week van het Nederlands, organiseerde het Instituut voor de Nederlandse Taal een middag vol irritante taal in Leiden. Met op het programma onder andere de verkiezing Weg met dat Woord!, een Taalvoutjes-peiling en cabaretier Frank van Pamelen. Elk jaar…
Op 11 oktober zitten de vier jaar van COST-actie European Network of e-Lexicography (ENeL) erop. COST staat voor European Cooperation in Science and Technology en deze organisatie subsidieert Europabrede projecten die interdisciplinaire samenwerking nastreven. De actie European Network of e-Lexicography, waarbij lexicografen, computerlinguïsten, taalkundigen en softwareontwikkelaars uit zo goed als alle landen van Europa (en deels ook daarbuiten) betrokken waren, is buitengewoon…
Het Instituut voor de Nederlandse Taal heeft een nieuwe applicatie ontwikkeld voor tweetalige woordenboeken met Nederlands als bron- of doeltaal: de Vertaalwoordenschat. Nederlands – Nieuwgrieks is het eerste taalpaar dat gratis beschikbaar is via de website vertaalwoordenschat.ivdnt.org. Rond de eeuwwisseling zijn er verschillende tweetalige bestanden ontwikkeld voor talen die voor de Nederlandstalige wel relevant zijn,…
Dit evenement is voorbij. Op 25 oktober 2017 organiseert het Instituut voor de Nederlandse Taal in samenwerking met onderzoeksgroep DHuF – Digital Humanities Flanders – en de letterenfaculteit van de Universiteit Antwerpen een trainingsworkshop in Antwerpen. Op deze studienamiddag stelt het instituut zich voor en gaat het nader in op wat het voor “digital humanists”…
De komende zes jaar werkt de Fryske Akademy aan een nieuw Nederlands-Fries woordenboek. Gedeputeerde Staten van Fryslân hebben daar 650.000 euro subsidie voor verleend. Dit nieuwe woordenboek, dat online verschijnt, is bedoeld om het Fries te promoten en te beschermen. Het woordenboek bedient twee gebruikersgroepen: niet-Friestaligen en de tweetalige Friezen, van wie de meesten geleerd…
Studio de Ronners heeft in Porto een bronzen European Design Award gewonnen voor de nieuwe huisstijl van het Instituut voor de Nederlandse Taal. De uitgesproken stijl met basale letters en kleuren, met de nadruk op tekst en woorden, kreeg de prijs in de categorie ‘printed identity applications’. In 2016 is het Instituut voor Nederlandse Lexicologie…
Het Instituut voor de Nederlandse Taal wordt lid van het terminologienetwerk TermNet. Dat is een internationaal samenwerkingsverband van organisaties dat van alles organiseert op het vlak van terminologie. Het is ontstaan uit Infoterm en mede opgericht door Unesco. TermNet plant en implementeert onder andere projecten inzake werking en processen op de terminologiemarkt, ontwikkelt terminologische producten…
Dit evenement is voorbij. Op 19, 20 en 21 september 2017 organiseert het Instituut voor de Nederlandse Taal de vijfde bijeenkomst van eLex (‘electronic lexicography in the 21st century’) in Leiden. Dit tweejaarlijkse internationale congres is bedoeld om de innovatieve ontwikkelingen op het gebied van lexicografie te onderzoeken. Digitale lexicografie is een interdisciplinair vakgebied. Het…
Het Instituut voor de Nederlandse Taal is partner in enetCollect. Dat is een Europees netwerk rond taalleren en crowdsourcingtechnieken dat dit jaar van start gaat en tot 2021 loopt. Het project enetCollect wil zoveel mogelijk expertise bijeenbrengen op het vlak van computerondersteund taalleren. Het is de bedoeling om met nieuwe, gebruiksvriendelijke crowdsourcingtechnieken taalmaterialen aan te…
Op zaterdag 18 maart ontving dr. Frans Debrabandere op het symposium ‘Zeeuwen door de eeuwen. Verhalen over Zeeuwse familienamen’ in het Belfort in Sluis de Matthias de Vriespenning uit handen van prof. dr. Frieda Steurs, directeur van het Instituut voor de Nederlandse Taal. De Stichting Matthias de Vriesfonds werd bijna veertig jaar geleden opgericht en…
Heeft u een woord ontdekt dat nog niet in onze Historische Woordenboeken online staat? Stuur uw vondst in via dit speciale webformulier. De historische woordenboeken van het Instituut voor de Nederlandse Taal beschrijven de Nederlandse woordenschat van circa 500 tot 1976. Al deze woordenboeken zijn samengevoegd in een onlinedatabank en kunnen tegelijk doorzocht worden via…
Dit evenement is voorbij. Op zaterdag 18 maart organiseren de Stichting Johan Hendrik van Dale, de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland (SCEZ) en de gemeente Sluis een symposium over Zeeuwse familienamen: ‘Zeeuwen door de eeuwen. Verhalen over Zeeuwse familienamen’. Het symposium vindt plaats van 14.00 tot 17.00 uur in de raadzaal van het Belfort in Sluis.…
Dit evenement is voorbij. Op vrijdagmiddag 7 april 2017 wordt op het Meertens Instituut in Amsterdam de jaarlijkse Kiliaanlezing gehouden. In deze editie spreekt bouw- en taalkundige MaartenJan Hoekstra (TU Delft) over ‘Ontwerpen aan de stad in woorden’. April is de sterfmaand van de zestiende-eeuwse lexicograaf en etymoloog Cornelis Kiliaan. Ter ere daarvan organiseert de…
De bestanden van de verouderde cd-rom Middelnederlands zijn sinds kort weer beschikbaar. De inhoud van de cd-rom is gratis te downloaden via de website Taalmaterialen. In 1998 verscheen bij uitgeverij Sdu de cd-rom Middelnederlands, met daarin opgenomen het Middelnederlandsch Woordenboek, de teksten van het Corpus Gysseling en een collectie van bijna 300 middeleeuwse rijm- en…
Sinds kort is het Instituut voor de Nederlandse Taal lid van stichting NOTaS, de Nederlandse Organisatie voor Taal- en Spraaktechnologie. De stichting NOTaS heeft tot doel de toepassing van Nederlandstalige taal- en spraaktechnologie (TST) te stimuleren en te ondersteunen. Deelnemers van NOTaS zijn bedrijven, kennisinstellingen, universiteiten en maatschappelijke organisaties die zich bezighouden met de ontwikkeling…
Dit evenement is voorbij. Op 10 februari 2017 organiseert de KU Leuven de 27e editie van het congres Computational Linguistics in the Netherlands (CLIN). Deze jaarlijkse bijeenkomst is bedoeld voor iedereen die zich bezighoudt met taal- en spraaktechnologie en haar toepassingen. De organisatie van de 27e CLIN-conferentie is in handen van het Center for Computational…
Vanaf 2 januari 2017 start de KRO-NCRV met een dagelijkse taalrubriek in het radioprogramma De Ochtend. Directeur Frieda Steurs en taalkundige Vivien Waszink van het Instituut voor de Nederlandse Taal maken deel uit van het Taalteam. Het Taalteam bestaat naast Frieda Steurs en Vivien Waszink verder nog uit Frits Spits, Frank van Pamelen, Marc van…
Elk jaar zetten we een selectie uit onze rubriek Neologisme van de week op een rij, voor elke maand een woord. Een terugblik op 2016 in twaalf nieuwe woorden.
Dit evenement is voorbij. Op 20 januari 2017 organiseert de Koninklijke Bibliotheek een tweede congres onder de titel ‘Historische kranten als big data’. Het centrale thema van deze editie is ‘Concepten op drift’: hoe verschuiven de betekenissen van woorden en concepten in tijd en ruimte en de cruciale rol daarbij van computationeel onderzoek voor een…
Dit evenement is voorbij. Heeft u een hekel aan reclamewoorden als genietmoment en beleving? Of stoort u zich aan het doorpakken, uitrollen en iets laten landen van managers? Dit jaar organiseert het Instituut voor de Nederlandse Taal voor de vierde keer de verkiezing ‘Weg met dat woord!’. Eind 2015 werd het foutieve gebruik van me…
Dit evenement is voorbij. Woensdag 12 oktober, 14.00-17.00 uurMatthias de Vrieshof 2 en 3 te Leiden Presentaties Zaal 104, eerste verdieping Matthias de Vrieshof 3 14.15–14.30: Frieda Steurs over het Instituut voor de Nederlandse Taal 14.30–14.45: Vivien Waszink over Yurigate, sjoemelstaal en krokodel: nieuwe woorden zijn er altijd. 14.45–15.00: Rob Tempelaars en Carole Tiberius over…
Welkom op de nieuwe website van het Instituut voor de Nederlandse Taal. Het Instituut voor de Nederlandse Taal is een omvorming van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie, en bij deze verandering hoort ook een nieuwe website. Het uiterlijk van de website is eenvoudiger en eigentijdser (ontwerp: Studio de Ronners), maar u vindt nog steeds vertrouwde…
Dit evenement is voorbij. Op woensdag 12 oktober van 14.00 tot 17.00 uur organiseert het nieuwe Instituut voor de Nederlandse Taal in Leiden een open huis. Iedereen die geïnteresseerd is in de Nederlandse taal is van harte welkom. Het Instituut voor Nederlandse Lexicologie is in de loop van 2016 omgevormd tot een vernieuwd instituut met…
Eind juni is het Algemeen Nederlands Woordenboek (ANW) uitgebreid met onder meer de volledige beschrijving van 250 woorden. Naast omvangrijke basiswoorden uit het Nederlands, zijn, zoals in iedere update, ook weer flink wat neologismen toegevoegd. In deze update zijn, naast basiswoorden als gas, verte en vlakte, vooral de vervoermiddelen en de lichaamsdelen goed vertegenwoordigd: auto,…
Vanaf juli 2016 worden de taken van het huidige Steunpunt Nederlandstalige Terminologie (SNT) overgeheveld naar het Instituut voor de Nederlandse Taal. Voor de gebruikers van de diensten van het huidige SNT verandert er in principe niets. Zo blijft de website NedTerm bestaan, worden de producten Termtreffer en Termbeheerder verder in gebruik genomen en wordt de…
De Raad van Toezicht van het Instituut voor de Nederlandse Taal heeft prof. dr. Frieda Steurs benoemd tot nieuwe directeur. Zij wordt de opvolger van prof. dr. Martin Everaert en treedt in het najaar van 2016 in dienst. Frieda Steurs (1958) is als hoogleraar verbonden aan de faculteit Letteren van de KU Leuven, campus Antwerpen.…
In de huidige internationale en meertalige wereld zijn woordenboeken een belangrijk hulpmiddel. Online is er veel materiaal te vinden, maar hoe weet je nu of iets een kwalitatief goed naslagwerk is of niet? Het European Dictionary Portal biedt uitkomst. Het nieuwe woordenboekportaal helpt academici, vertalers, leraren en taalliefhebbers om de weg te vinden naar goede…
Vanaf april 2016 zijn de digitale taalmaterialen van de TST-Centrale niet langer ondergebracht bij de Nederlandse Taalunie.
Begin april is het Algemeen Nederlands Woordenboek (ANW) uitgebreid met onder meer de volledige beschrijving van 406 woorden. Naast actuele begrippen zoals asieltsunami en zeevluchteling, zijn ook alledaagse woorden en woorden uit Suriname en het Caraïbisch gebied toegevoegd. Naar aanleiding van de vluchtelingenkwestie introduceerde PVV-leider Geert Wilders het woord asieltsunami voor een ‘overweldigende stroom aan…
Een carwashrok is geen bedrijfskleding van de carwash: het is een rok met stroken die lijken op de flappen in de wasstraat. Carwashrok is een van de vele nieuwe woorden van 2015, waarover INT-taalkundige Vivien Waszink schrijft in het Nederlands-Vlaamse tijdschrift Neerlandia. Nieuwe woorden, oftewel neologismen, zien er meestal niet zo opvallend uit. Het zijn vaak samenstellingen…
Ezel, hoer, of homo: welke scheldwoorden vind je wel kunnen en welke zijn echt uit den boze? Samen met het tijdschrift Quest ontwikkelde het INL een onlinetest om te onderzoeken waar de grenzen van scheldwoorden precies liggen. Schelden doen we om ons te verweren, om iemand aan te vallen, om afkeer kenbaar te maken van…
Eind maart en begin april 2016 neemt het INL deel aan verschillende bijeenkomsten van ENeL (European Network of e-Lexicography). In de workshops wordt onder andere gesproken over verschillende woordenboekapplicaties, digitalisering en standaardisering. In 2013 hebben het INL en de Fryske Akademy samen met partners uit 28 andere Europese landen een subsidie voor vier jaar ontvangen…
Op dinsdagochtend 1 maart is er op het INL in Leiden een openbare lezing over Taalportaal: het digitale platform dat alle kennis over de Nederlandse, Friese en Afrikaanse grammatica beschikbaar maakt voor een internationaal publiek. In de lezing zullen taalkundigen Ton van der Wouden en Marc van Oostendorp laten zien wat het Taalportaal de taalkundige…
Elk jaar zetten we een selectie uit onze rubriek Neologisme van de week op een rij, voor elke maand een woord. Een terugblik op 2015 in twaalf nieuwe woorden.
Elk jaar zetten we een selectie uit onze rubriek Neologisme van de week op een rij, voor elke maand een woord. Een terugblik op 2014 in twaalf nieuwe woorden.
Het WK voetbal van 2014 in Brazilië heeft heel veel nieuwe woorden (neologismen) opgeleverd. We hebben al die voetbalwoorden bij elkaar gezet in dit gelegenheidswoordenboekje.
Het woord hort komt alleen nog voor in een paar uitdrukkingen, bijvoorbeeld in de hort op gaan en met horten en stoten. De hort op gaan Het gaat hier om twee verschillende woorden: in de hort op gaan komt hort van het Middelnederlandse zelfstandig naamwoord huert of hurt, dat ‘weg’ betekent. Als je de hort…
150 jaar Van Dale Dit evenement is voorbij. Woensdag 10 september, Antwerpen Van Dale bestaat 150 jaar. Om dat te vieren organiseert het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL) samen met Van Dale ‘Woorden in Beweging’: een laagdrempelige conferentie met een wetenschappelijk tintje. De middag is gratis toegankelijk en bestaat uit vier lezingen, afgewisseld met gesproken…
Knoerthard betekent ‘heel hard’. Een geluid kan bijvoorbeeld knoerthard zijn of je kunt knoerthard werken. Maar wat is een knoert eigenlijk? Een knoert kan twee dingen betekenen: een groot exemplaar van iets of een harde slag of stoot. Het woord is waarschijnlijk ontstaan uit het oudere knoerst dat onder andere gebruikt werd voor (boom)stronk, een…
De uitdrukking een heitje voor een karweitje wil zeggen dat je geld krijgt voor het doen van een klusje. Een heitje zal dus wel een munt zijn, maar welke? Een heitje is hetzelfde als een kwartje of vijf stuivers. Het komt van het Jiddische woord hei: de vijfde letter van het Hebreeuwse alfabet met getalswaarde…
Met hamvraag bedoelen we de hoofdvraag, de vraag waar het allemaal om draait. Maar waar komt het woord eigenlijk vandaan? Heeft het daadwerkelijk met varkensvlees te maken? Ja, het is letterlijk een vraag waarmee je een ham kon verdienen. Oorspronkelijk komt de hamvraag uit het radiospel Mastklimmen van de NCRV uit de jaren 50. Deelnemers…
Iets wat tot vervelens toe gezongen, gespeeld, gezegd, geschilderd, beweerd, behandeld, gebruikt of (na)gemaakt is, noem je ‘afgezaagd’. Wat heeft dat met zagen te maken? Afgezaagd in figuurlijke zin wordt sinds de eerste helft van de negentiende eeuw gebruikt. Daaraan ligt een oorspronkelijk muzikale betekenis ten grondslag, namelijk ‘eentonig strijken of krassen op een viool’.…
“Als puntje bij paaltje komt, is iedereen voor Ajax”, schrijft een voetbalfan als reactie op een nieuwsbericht over het KNVB-bekertoernooi. De uitdrukking betekent: ‘als het erop aankomt’. Maar wat heeft dat met een puntje en een paaltje te maken? Waarschijnlijk is puntje een verbastering van putje. In het Middelnederlands bestond de uitdrukking put ende pael…
Het is vandaag de eerste dag van de lente. Een nieuw begin, misschien wel een nieuwe liefde? Liefde associeer je niet meteen met kikkers, maar intussen kun je wel ‘verkikkerd’ zijn op iemand. Heeft dat letterlijk met kikkers te maken? Ja, verkikkerd betekent letterlijk ‘een kikker geworden’. De kikker staat bekend om zijn grote voortplantingsdrift.…
Als je iets ‘met argusogen volgt’, dan houd je iets goed en met een zekere argwaan in de gaten. Maar waar komt dat woord argusogen vandaan? Het woord gaat terug op de Griekse mythologie. Het verwijst naar Argus, een reus die over zijn gehele lichaam ogen had. Omdat hij daarmee alles goed in de gaten…
Beetsterzwaag, Kollumerzwaag of gewoon Zwaag. Het woord zwaag komt voor in plaatsnamen in Friesland, maar we vinden het ook in Noord-Holland. Wat betekent het woord oorspronkelijk? Zwaag is een woord uit het Oudfries (swaech) dat ‘weiland’ betekent. In Noord-Holland werd vanaf de vroege middeleeuwen voor een groot deel Fries gesproken. Veel Noord-Hollandse plaatsnamen bevatten daarom…
Als iets geregeld is, dan hoor je weleens: ‘Voor de bakker!’ Als iets ‘voor de bakker komt’, dan komt het dus wel goed. Maar wat heeft die bakker er precies mee te maken? Waarschijnlijk herinnert dat komt voor de bakker (‘dat komt in orde’) aan de tijd dat mensen geen oven hadden om brood in…
Op 14 februari geven geliefden elkaar extra aandacht door een kaartje te sturen, een cadeautje te geven of romantisch te dineren. Het is namelijk Valentijnsdag. Maar waarom heet die dag eigenlijk zo? Valentijn komt van de Latijnse naam Valentinus, die verband houdt met het woord valens, dat ‘krachtig’ betekent. Valentinus was de naam van twee…
Sinds 2011 wordt ieder jaar De Gouden Kapsalon uitgereikt voor de beste kapsalon in Rotterdam. De kandidaten zijn geen zaken waar je je haar kunt laten knippen – het gaat om iets heel anders. Een kapsalon is een aluminiumbakje gevuld met friet en shoarma, en daaroverheen een laag kaas. Het geheel is ook nog even…
Een loper loopt, een stalker stalkt, een lifter lift. Wat doet een hufter dan? ‘Huften’? En wat is dat dan precies ? Het woord hufter is waarschijnlijk afgeleid van het in de negentiende eeuw voorkomende werkwoord hufteren (‘huiveren, rillen’). Hufter betekende toen dan ook eerst ‘iemand die rilt’ of ‘koukleum’. Vervolgens kreeg het de figuurlijke…
Als je erover nadenkt, is hangmat een raar woord: een hangmat is eigenlijk geen hangende mat, maar een opgehangen doek. Hoe komen we aan die benaming? In de tijd van de zeereizen naar Zuid-Amerika leenden Spaanse zeevaarders het in Haïti voorkomende woord voor ‘hangmat’: hamaca. In het Nederlands werd het overgenomen als hamak. Dit werd…
Van ‘brilfie’ tot ‘stemfie’: de selfie zet aan tot creativiteit, niet alleen in het soort foto’s, maar ook in de woorden daarvoor. Een verzameling selfie-woorden.
Elk jaar zetten we een selectie uit onze rubriek Neologisme van de week op een rij, voor elke maand een woord. Een terugblik op 2013 in twaalf nieuwe woorden.
Komt het platte stuk rundergehakt (en ook: een broodje met dat gehakt) dat we een ‘hamburger’ noemen ook echt uit de Duitse stad Hamburg? De hamburger komt oorspronkelijk inderdaad uit Hamburg. In de eerste helft van de vorige eeuw zien we in het Amerikaans-Engels hamburger in de voor ons vertrouwde betekenis opduiken: eerst als aanduiding…
“Wat een goede smaak, lekker wrang!”, zei schrijver Jan Wolkers ooit toen hij in een televisieprogramma over zijn achtertuin met smaak een bes opat. Wat bedoelde hij met wrang, en hoe komen we aan dat woord? Wrang betekent ‘zuur’, en het is afgeleid van het werkwoord wringen. In de middeleeuwen betekende wrang iets anders: ‘verdraaid’,…
Een sneetje brood kun je ook met iets anders beleggen dan met ham. Waarom noemen we een boterham dan toch een ‘boterham’? Boter in boterham verwijst inderdaad naar wat mensen vaak het eerst op hun brood doen. Maar met ham als ‘vlees voor op brood’ heeft boterham niet veel te maken. Waarschijnlijk betekent -ham hier…
Een tegemoetkomende auto of fiets noemen we een tegenligger. Bij ligger denk je aan het werkwoord liggen, maar daarbij gebeurt er niet zoveel. Zeker niet in een hoog tempo. Waar komt die benaming dan vandaan? Het woord tegenligger komen we voor het eerst tegen in de negentiende eeuw. Toen bestond ook de vorm tegenlegger, met…
Het Openbaar Ministerie (OM) brengt verdachten voor de strafrechter en zorgt ervoor dat strafbare feiten worden opgespoord en vervolgd. Wat heeft dat met ingelegde houten vloeren te maken? Omdat dit soort vloeren altijd in het kantoor van de magistraten zouden liggen? Het woord parket hebben we uit het Frans geleend. Het betekent van origine ‘afgesloten…
Wat is het eerste waar je aan denkt bij het woord schoon? Als je antwoord ‘schone was’ is, ben je waarschijnlijk een Nederlander. Vlamingen hebben namelijk een heel andere associatie met het woord schoon. Nederlanders associëren schoon met een frisgewassen kledingstuk of persoon. Een schoon meisje is dus ‘niet vuil’. Als Vlamingen het over een…
Iemand die zich roekeloos gedraagt in het verkeer is een gevaar op de weg. Roekeloos betekent zorgeloos zijn over de gevolgen van een bepaalde handeling, onbezonnen gedrag vertonen. Waar komt de term vandaan? Roekeloos gaat terug op het Middelnederlands, dat tussen 1200 en 1500 in het Nederlandse taalgebied gesproken werd. In die tijd bestond het…
“Een eetbare, uit laagjes bestaande bol met een scherpe geur en pittige smaak, die in snippers of ringen gesneden wordt en warm of koud gebruikt wordt als groente of als smaakmaker in gerechten.” Wat dit is? Een ui, zullen de meeste Nederlanders zeggen. Het antwoord van Vlamingen: ajuin. Eigenlijk kunnen we de vraag beter omdraaien:…
Computer en internet, twee veelgebruikte woorden in het Nederlands die we overnamen uit het Engels. Vroeger was vooral het Frans van grote invloed op onze taal. Garage en paraplu zijn daar voorbeelden van. Maar andersom gebeurt het ook. Welk woord uit het Nederlands is het meest overgenomen in andere talen? Het meest uitgeleende Nederlandse woord…
Een rolletje gehakt omwikkeld met spek. Daar komt geen sla of vogel aan te pas zou je denken. Waar komt de naam van het meest gegeten stukje vlees in Nederland dan vandaan? Eerst was er de blinde vink: in een lapje (kalfs)vlees gerold gehakt. De blinde vink werd zo genoemd omdat het leek op een…
Rindfleischetikettierungsüberwachungsaufgabenübertragungsgesetz: het langste Duitse woord van 63 letters gaat verdwijnen, meldden de kranten deze week. Wat is eigenlijk het langste Nederlandse woord? Het langste Nederlandse woord bestaat niet. Of is beter gezegd oneindig lang. In het Nederlands kun je eindeloos nieuwe woorden maken door samenstellingen te maken. Bijvoorbeeld: voor een kindercarnavalsoptocht zijn voorbereidingswerkzaamheden nodig en…
Pindaboter, pindapasta of pindasmeersel. Klinkt allemaal heel logisch. Maar pindakaas? Toch is dat de officiële Nederlandse naam van het broodbeleg. Het woord heeft niks te maken met gestremde melk, maar alles met Suriname en roomboter. Het woord pindakaas vinden we voor het eerst in Suriname. Daar werd in de achttiende eeuw het woord pienda-dokoen gebruikt voor…
Rauw, kou, blauw en vouw. Au en ou klinken hetzelfde maar toch schrijven we het anders. Als zulke dubbelspellingen voorkomen, is dat omdat deze klanken van oorsprong wél verschillend werden uitgesproken. De oorspronkelijke klank in koud, goud en Wouter was ol. Voor een d of t werd de klank in het Nederlands vervormd tot ou.…
Regionale uitspraak, om zeven van negen te kunnen onderscheiden of toch gewoon bekakt? Er zijn verschillende theorieën in omloop over de uitspraak van het cijfer zeven als zeuven. Maar wat is de ware oorzaak? De eu in zeuven heeft een taalhistorische achtergrond. Een lange e kon door een bepaald soort umlaut of door andere invloeden…
‘Waarom noemde mijn moeder na haar kostschooltijd een slipje een directoire?’, werd ons gevraagd. Frans was lange tijd de taal van de elite in Nederland. Op de kostschool gaf men waarschijnlijk de voorkeur aan directoire omdat het een stuk deftiger klinkt dan onderbroek. Maar waar komt het woord eigenlijk vandaan? Directoire of pantalon directoire is…
Soms bestaan er meerdere woorden voor dezelfde betekenis. Deze synoniemen ontstaan vaak los van elkaar. Ze komen voort uit het contact tussen verschillende volken en talen, via leenwoorden. Oudere leenwoorden worden meestal door nieuwe verdrongen. Maar ze kunnen ook naast elkaar blijven bestaan. Zoals stoep en trottoir. Stoep is afgeleid van het werkwoord stappen. In…
Vanaf 2014 wordt Koninginnedag Koningsdag. Geen nationale feestdag meer op 30 april. Voortaan vieren we de verjaardag van de toekomstige koning Willem-Alexander op de 27e van de maand. Onlangs is Koningsdag opgenomen in het Algemeen Nederlands Woordenboek (ANW). Maar nieuw is het woord niet. Koningsdag vonden we al in het ANW onder vermelding van de…
Het woord elkaar is een samentrekking van elkander, dat op zijn beurt weer uit twee woorden bestaat: elk en ander. In het Middelnederlands was deze combinatie scheidbaar, waarbij elk het onderwerp van de zin was en ander verbogen werd: uppe twee berghe stont die stede, elc jeghen andren verheven (Rijmb. 31193). Klankweglating De samengetrokken vorm…
Een kus of een zoen geven, dat klinkt logisch. Maar een kus pakken? Het woord pakkerd gebruiken we namelijk ook wel om een stevige kus te benoemen. Wat is de relatie met het werkwoord pakken? Een pakkerd verwijst in eerste instantie naar een omhelzing of knuffel. Pakkerd is dan inderdaad een afleiding van het werkwoord…
“Bedankt voor die bloemen”. Inmiddels weten we wie deze legendarische woorden dit jaar zal uitspreken tijdens het Urbi et Orbi. Nederlandse bloemen zijn een begrip in de wereld, en dan met name de tulp. Maar die tulp is niet zo Nederlands als we denken … De tulp is afkomstig uit Turkije. De Turkse naam voor…
Onderweg per schip, gekaapt door de Engelsen en eeuwen later herontdekt in een archief: duizenden persoonlijke en zakelijke brieven van 17e- en 18e-eeuwse Nederlanders die hun bestemming nooit bereikten. Een goudmijn voor historici, maar zeker ook voor taalkundigen. Want waar vind je zoveel alledaags taalgebruik in ongepolijste spelling? Samen met Universiteit Leiden ontcijfert het INL…
Stapelverliefd, stapeldol of stapelgek. Drie woorden die aangeven dat je iemand heel erg leuk vindt. Of dat je niet goed bij je hoofd bent, in het laatste geval. Wat betekent stapel in deze samenstellingen? Het woord stapel kennen we vooral in de betekenis ‘een berg, een heleboel’. We gebruiken het om de veelheid van iets…
Ongeveer 20% van de Nederlanders woont in een flat; een gebouw met meerdere woonlagen. Om die woonlagen te bereiken moeten we met de trap of lift omhoog in het gebouw. Toch zijn we gewend zo’n woonlaag verdieping te noemen. Is verhoging niet veel logischer? Voor het antwoord gaan we terug naar de eerste helft van…
Iets wat buitengewoon zoet is, wordt in het Nederlands mierzoet genoemd. Het woord wordt in eigenlijke zin gebruikt (“een mierzoete likeur”), maar vaak ook figuurlijk (“een mierzoet verhaal”). De relatie tussen zoet en de mier is gelegen in een eigenschap van de meeste mieren. De mier is namelijk gek op honingdauw, een zoete, op nectar…
Elk jaar zetten we een selectie uit onze rubriek Neologisme van de week op een rij, voor elke maand een woord. Een terugblik op 2012 in twaalf nieuwe woorden.
Pandapunten krijg je voor elke seksloze maand. Studenten krijgen zo’n punt voor elke week zonder seks. Met bijna 40% van de stemmen is pandapunten een overtuigende winnaar van de verkiezing Mooiste Woord 2012. Ruim 31% van de Nederlandse taalgebruikers gruwelt van grexit: Lelijkste Woord van 2012. Het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL) sloot vrijdag 14…
Vervelen stieren zich snel? Zijn het soms lastige dieren? Die indruk krijg je tenminste bij de uitdrukkingen ‘zich stierlijk vervelen’ en ‘stierlijk vervelend zijn’. De herkomst van het woord vinden we alleen niet in de wei, maar op zee. Stierlijk betekent in deze uitdrukkingen niet letterlijk ‘als een stier’ maar ‘heel erg’. Hiervoor gaan we…
Het woord borstplaat kennen we in twee betekenissen: het onderdeel van een harnas dat de borst beschermt en het mierzoete snoepje uit de zak van Sinterklaas. De link tussen het lichaamsdeel en het harnas is duidelijk, maar hoe zit het met het snoepje? Snoep als medicijn Op het eerste gezicht hebben beide betekenissen weinig met…
Sommige insecten staan te boek als harde werkers. Neem de mier, uit de uitdrukking hij werkt als een mier. Maar de bouwvakker onder de insecten? Dat is een speciale soort met een speciale naam. Namelijk de behangersbij, ook wel metselbij genoemd. De behangersbij is een bij van het geslacht Megachile. De wijfjes van deze bijensoort…
Stel, je zit gezellig met wat vrienden bij elkaar en iemand beweert dat het onmogelijk is om het woord nadenken te gebruiken als je van tevoren ergens over denkt. Dat leidt al snel tot een verhitte discussie, met als kernvraag: verwijst het woordje na in nadenken naar de betekenis ‘volgend op’ of ‘later dan’ of…
Waar komt het woord onderwijs vandaan? Om antwoord te geven op die vraag, ontleden we het woord. Het woorddeel onder in onderwijs kan een negatieve associatie oproepen. Zeker in de context van de zogenaamde machts- en statuspositie van een docent ten opzichte van zijn leerlingen. Bijvoorbeeld doordat je denkt aan woorden als onderdanig, ondermijnen en…
Als iets kriebelt heb je jeuk, en als je krabt op de plek waar het kriebelt, ben je aan het jeuken. Voor de herkomst van dat woord gaan we terug naar het West-Germaans. Jeuken komt uit het Middelnederlandse joken, dat op zijn beurt weer teruggaat op de West-Germaanse vorm jukjan. Volgens de klankwetten van het…
Je zou denken dat deze uitdrukking iets te maken heeft met de bekende zwarte vogel. Maar de uitdrukking zit anders in elkaar. We gaan terug naar het boerenerf in de middeleeuwen voor het antwoord. De uitdrukking kind noch kraai hebben betekent dat je geen kinderen en naaste bloedverwanten hebt. Dan sta je dus helemaal alleen…
“Schrijf je nou mama en papa, of mag mamma en pappa ook?” Deze vraag stelde opinieweekblad Elsevier aan ons. Het antwoord kwam van Lut Colman, een van onze taalkundigen: “Allebei de schrijfwijzen zijn correct.” De woorden mama en papa zijn afkomstig uit het Frans. In de 19de eeuw raakte de uitspraakspelling mamma en pappa in…
Vroeger dacht je bij het woord gezin aan twee ouders met een of meer kinderen. Vandaag de dag voldoet een simpel woord als gezin niet meer. Gezinssamenstellingen veranderen, en dat zie je terug in onze taal. Er ontstaan nieuwe woorden voor nieuwe gezinsvormen, bijvoorbeeld patchworkgezin. Een patchworkgezin is een samengesteld gezin. In elk geval een…
“Rutte: doorpakken en vooruitkijken”, luidt de titel van een nieuwsbericht van de NOS. Politici gebruiken het woord doorpakken veel. Het klinkt als een oud woord, of is het juist van de laatste jaren? Het woord doorpakken in de betekenis ‘krachtdadig handelen, doortastend te werk gaan’ is relatief jong. In de jaren negentig van de vorige…
Drie oktober staat Leiden op zijn kop ter ere van Leidens Ontzet. Tot diep in de nacht kermis, muziek en drank. Dat betekent voor veel feestgangers de volgende dag een flinke kater. Waar komt de uitdrukking ‘een kater hebben’ eigenlijk vandaan? Je wordt wakker met een ellendig gevoel. Je bent misselijk en je hoofd bonkt.…
De eerste herfststorm is achter de rug en de herfstchrysanten steken voorzichtig het hoofdje boven de grond. Het is herfst, en samenstellingen met dat woord leveren veel opeenvolgende medeklinkers op. Wat is het woord met de grootste medeklinkerstapeling? Veel opeenvolgende medeklinkers in een woord noemen we medeklinkerstapeling. In het Nederlands zijn lange medeklinkerstapelingen mogelijk doordat…
Troonrede, miljoenennota en lenteakkoord; veelgebruikte woorden rondom de derde dinsdag van september. Die dag is het in Nederland namelijk Prinsjesdag, maar waar zijn de prinsjes? Op Prinsjesdag leest de koning de troonrede voor en dat is de opening van het nieuwe parlementaire jaar. Dit ritueel bestaat al sinds 1814, maar de benaming Prinsjesdag is pas…
U heeft het waarschijnlijk vandaag nog gebruikt: het rode stempotlood. Het potlood is in Nederland in 2009 weer ingevoerd omdat de stemcomputers onbetrouwbaar waren. Waar komt het woord potlood eigenlijk vandaan? Het woord potlood bestond al in de zestiende eeuw. Potlood verwees toen nog niet naar het schrijfgerei, maar naar een stof die we nu…
De populaire uitdrukking zo gek als een deur betekent ‘stapelgek’. Wat is er nu zo gek aan een deur? Het antwoord luidt: niets. Het Nederlandse woord deur is een typisch voorbeeld van een erfwoord, een woord dat al sinds mensenheugenis voorkomt in de taal. Het woord betekent volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) ‘Door…
Het wad is niet alleen een bijzonder natuurverschijnsel, maar ook een bijzonder woord. Het is het eerste woord dat gevonden is op Nederlands grondgebied. Maar is het daarmee ook het oudste Nederlandse woord? Vanaf ongeveer de vijfde eeuw na Christus spreken we van het Nederlands als zelfstandige taal. Voor die tijd maakt de taal die…
Ladderzat betekent ‘zeer dronken’. Het eerste deel van de samenstelling heeft, net als bijvoorbeeld in straalbezopen, stomdronken en apezat, een versterkend effect. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) vermeldt in 1911 een werkwoord ladderen, dat in de studententaal van toen ‘iemand op een ladder thuisbrengen’ betekent. Iemand die ladderzat is, is dus iemand die zo…
Met het achtervoegsel -sel worden in het Nederlands vooral zelfstandige naamwoorden gevormd uit werkwoordstammen. Bijvoorbeeld: het zelfstandig naamwoord deksel ontstaat uit het werkwoord dekken door het achtervoegsel -sel aan de stam dek toe te voegen. De betekenis van -sel kan per woord verschillen: Het geeft het product of het resultaat aan van de handeling die…
De spelling-Siegenbeek (1804) is de eerste officieel vastgelegde spelling van de Nederlandse taal. Het welbekende Groene Boekje maken we pas vanaf 1954. Onze eerste officiële spelling ontleent zijn naam aan Matthijs Siegenbeek. Deze hoogleraar kreeg van de overheid de opdracht een uniforme spelling op te stellen. Volgens hem moest de spelling zoveel mogelijk de uitspraak…
In de middeleeuwen kende men de uitdrukking al moeder ene. Daarin betekende het woord ene ‘verlaten van, verlaten door’. Al moeder ene betekende dus ‘zelfs door zijn moeder verlaten’. Ene verdween in deze betekenis echter uit het actieve taalgebruik en werd in de zeventiende eeuw vervangen door het nog wel bekende alleen ‘eenzaam, verlaten’. Al…
Bak betekent in het Middelnederlands ‘rug’, vergelijk ook het Engelse back. Achterbaks betekende dus letterlijk ‘achter de rug van iemand’. Hierbij ontstond al vroeg een figuurlijke betekenis ‘stiekem; zonder dat iemand het ziet of merkt; buiten iemand om’. Het oudste voorbeeld van dit figuurlijke gebruik stamt uit de vijftiende eeuw. Omdat je rug alleen maar…